_το "Ηφαίστειο" ή για να κρατηθούμε ζωντανοί

Ζήσαμε πάντοτε ἀλλοῦ.
Καὶ μόνο ὅταν κάποιος μᾶς ἀγαπήσει, ἐρχόμαστε γιὰ λίγο
κι ὅταν δὲν πεθαίνει ὁ ἕνας γιὰ τὸν ἄλλον εἴμαστε κιόλας νεκροί.

                                                                                                    

   (Τάσος Λειβαδίτης, από το ποίημα "Φυσάει")

Αφορμή γι’ αυτό το σημείωμα αποτέλεσαν πραγματικά γεγονότα.

Πάντα τις καλύτερες αφορμές τις δίνει η πραγματικότητα.

Στην προκειμένη περίπτωση η πραγματικότητα, παρουσιάζεται τόσο πολυσχιδής που και σε μένα γεννιέται η  επιφύλαξη εάν θα μπορέσω τελικά, γράφοντας τούτο εδώ, να καλύψω όλες τις πλευρές του πράγματος.

Το πράγμα έχει ως εξής :

Σε φροντιστήριο (ο όρος αν και προέρχεται από το ρήμα φροντίζω, έχει αποκτήσει μια χροιά καταναγκασμού, τρεχάλας και διαφόρων αριθμητικών αποτιμήσεων – οικονομικών, βαθμολογικών, αξιολογικών κ.άλ.) λίγο πριν το κλείσιμο για τις διακοπές των Χριστουγέννων, με πρωτοβουλία καθηγητών και εν είδει «χαλάρωσης»,  οι μαθητές της γ’ Λυκείου που προετοιμάζονται για Πανελλήνιες, παίξανε ένα παιχνίδι, το εξής :

Το παιχνίδι λέγεται «Το Ηφαίστειο» και κάθε παιδί, αφού σκεφτεί για λίγο,  γράφει σε 5 χαρτάκια  ισάριθμα ονόματα πέντε πολύ αγαπημένων του προσώπων. Συνήθως τα πρόσωπα αυτά ανήκουν στο στενό οικογενειακό περιβάλλον του παίχτη (γονείς, αδέλφια, παππούδες, γιαγιάδες, ξαδέλφια, μικρά ανιψάκια, πρώτοι έρωτες κλπ).

Στη συνέχεια  το «Ηφαίστειο» αρχίζει να βρυχάται και απειλεί να πνίξει με την λάβα του το παιδί – παίχτη, τότε εκείνο/ς πρέπει να ρίξει μέσα στο ηφαίστειο το χαρτάκι με το όνομα ενός από τα αγαπημένα του πρόσωπα. Το αγαπημένο πρόσωπο θα καεί βέβαια, μέσα στη λάβα του «Ηφαιστείου», ο παίχτης όμως θα κερδίσει μια παράταση της ζωής του. Κάθε φορά, αφού θα έχει επιζήσει, υποβάλλεται σε ερωτήσεις του τύπου : Καλά, πώς μπόρεσες να ρίξεις στη φωτιά του Ηφαιστείου π.χ. τον μικρό σου αδελφό;

Οι κανόνες όμως λένε, ότι κάθε φορά που το «Ηφαίστειο» βρυχάται, πρέπει κάποιος να «θυσιάζεται» για να σωθεί ο παίχτης. Έτσι, την δεύτερη φορά ο παίχτης θα κληθεί να ρίξει το δεύτερο πρόσωπο, που εννοείται ότι πλέον δεν «αγαπάει» τόσο πολύ, κ.ο.κ.

Στο τέλος κρατάει ένα μόνο πρόσωπο, το οποίο μαζί με τον παίχτη επιζούν. Σε μια άλλη πιο σκληρή εκδοχή του παιχνιδιού, όλα τα «αγαπημένα» πρόσωπα πρέπει να θυσιαστούν και στο τέλος δεν μένει παρά μόνο ο παίχτης.

Τα παιδιά, που έλαβαν μέρος σ’ αυτό το «παιχνίδι» αντέδρασαν, με διάφορους τρόπους : άλλα ένιωσαν πολύ άσχημα, άλλα  έκλαιγαν, άλλα διέκοψαν το παιχνίδι, άλλα συνέχισαν….

Βέβαια, προβλήθηκε ένας τάχα ηθικοπλαστικός σκοπός. Αυτός ήταν:   με το «παιχνίδι» αυτό καταλαβαίνετε να εκτιμάτε τα αγαπημένα σας πρόσωπα τώρα που τα έχετε κοντά σας, γιατί κάποτε θα πεθάνουν και δεν θα βρίσκονται μαζί σας (!!!)

Δεν αμφιβάλλω ότι οι καθηγητές που έλαβαν μέρος το παιχνίδι αυτό και παρότρυναν τα παιδιά να συμμετέχουν, πίστευαν ότι έτσι απλά είναι τα πράγματα. Ένα άκακο παιχνίδι.

Εάν το πίστευαν αυτό, τότε το εν λόγω «παιχνίδι» καθίσταται ακόμα πιο επικίνδυνο και λόγω της ελαφρότητας των εν λόγω εκπαιδευτικών. 

Ασφαλώς, δεν πρόκειται διόλου για ένα αθώο παιχνίδι. Έχει τις εμφανείς αναφορές του σε παρόμοια τηλεπαιχνίδια, όπου κάθε βδομάδα  οι συμπαίχτες πρέπει να "θυσιάσουν" κάποιον, προκειμένου αυτοί να κερδίσουν την παραμονή τους στο παιχνίδι και την τελική νίκη επί όλων των αντιπάλων. 

Περισσότερο όμως κι από αυτό έχει τις ρίζες του στα ψυχολογικά πειράματα που γίνονταν και εξακολουθούν να γίνονται, σε πανεπιστημιακά ιδρύματα και εργαστήρια, κυρίως της Αμερικής. 

Το εν λόγω "παιχνίδι" είναι  ένα ηθικό ψυχολογικό πείραμα, ανάλογο με τα ψυχολογικά πειράματα που πραγματοποιήθηκαν  ήδη από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα [βλ. πείραμα των φυλακών Stanford (1971), πείραμα ηλεκτροσόκ Stanley Milgram (1961), πείραμα του τραυλού παιδιού Wendell Johnson (1939), o μικρός Albert και ο λευκός αρουραίος - πείραμα του φόβου Waston (1920) κ.ο.κ.] και η αποκάλυψή τους σόκαρε την επιστημονική κοινότητα και εξακολουθεί να σοκάρει όλους εμάς.

Και σαν ηθικό ψυχολογικό πείραμα, είναι εξ αρχής απαράδεκτο.

Τα ψυχολογικά  και τα νοητικά πειράματα, παρατηρούν την ανθρώπινη αντίδραση σε εξαιρετικές ακραίες καταστάσεις.  Δημιουργούν συνθήκες ανάλογες με αυτές ενός πειραματικού εργαστηρίου φυσικής ή χημείας, για να μελετήσουν πώς ο ανθρώπινος ψυχισμός αποκρίνεται σ’ αυτές. Συνήθως τα πειράματα αυτά αφορούν ηθικά διλήμματα και τις έντονες συγκινήσεις, διεγέρσεις που τα συνοδεύουν. 

Ακόμα κι αν ο άνθρωπος – πειραματόζωο, λαμβάνει μέρος εν γνώσει του, ακόμα κι αν έχει δώσει την συγκατάθεσή του ή είναι ενήλικας, αυτό δεν καθιστά τα ψυχολογικά πειράματα λιγότερο ανήθικα και απαράδεκτα, διότι εξ αρχής εγκαθίσταται μια σχέση εξουσίας ανάμεσα σ’ αυτόν που είναι ο παθητικός αποδέκτης και τον εκτελεστή του πειράματος ο οποίος χειρίζεται τις προ-υποθέσεις και αξιοποιεί τα αποτελέσματα. 

Ακόμα κι αν ο στόχος είναι η προαγωγή της επιστήμης, δεν δικαιολογείται η πειραματική χρήση ανθρώπων, και μάλιστα του ψυχισμού τους, ως εάν η ανθρώπινη ψυχική συγκρότηση να είναι μια χημική ένωση ή ένα ηλεκτρικό κύκλωμα, το οποίο με τις κατάλληλες φορτίσεις και διεγέρσεις μπορούμε να παρατηρήσουμε. 

Η ψυχική συγκρότηση του ανθρώπου είναι αυτό που τον καθιστά πραγματικά άνθρωπο.

Σ’ αυτήν περιλαμβάνεται -ανάμεσα σ' άλλα - κυρίως η ηθική του ταυτότητα. Η ηθική του αυτοσυνειδησία. Ως ηθική αυτοσυνειδησία, εδώ, ας λάβουμε τον τρόπο με τον οποίο το άτομο συγκροτείται στην επαφή του με άλλους ανθρώπους και κοινωνεί μαζί τους την ζωή εν ζωή.   

Κανείς δε νομιμοποιείται  για κανένα, τάχα, ηθικο-πλαστικό, διδακτικό λόγο να υποβάλλει σε δοκιμασία αυτό το βαθύ, το έσχατο σημείο συγκρότησης του εαυτού.

Βέβαια, ο  συγκαλυμμένος  στόχος παρόμοιων πειραμάτων, ήταν πάντα η γνώση του ανθρώπινου ψυχισμού για τον αποτελεσματικό έλεγχο επί του ανθρώπου. Τα αποτελέσματα των πειραμάτων αυτών αξιοποιούνται ευρέως σήμερα από το χώρο της πολιτικής, της οικονομίας, της διακυβέρνησης, του σωφρονισμού, του θεάματος, της διαφήμισης κλπ.

Αυτός που δικαιούται –και εκ των πραγμάτων το κάνει -  να θέτει τέτοιου είδους διλήμματα είναι η ίδια η ζωή του ανθρώπου, όποτε και όπως αυτή τον φέρει ενώπιον τέτοιων ή παρόμοιων κορυφαίων συγκρούσεων και αποφάσεων.

Και σίγουρα η ζωή του κάθε ανθρώπου και όλων μας, είναι απείρως πολυπλοκότερη, πολύ-παραγοντικότερη  και δεν στοχεύει στον έλεγχο του υποκειμένου, αλλά στην ίδια τη ζωή.

Ας έρθουμε όμως στο συγκεκριμένο παιχνίδι, στο «Ηφαίστειο».

- Ο χρόνος. Λίγο πριν τα Χριστούγεννα, που υποτίθεται ότι το μήνυμα της αγάπης του Χριστού γεννάται  στις καρδιές των ανθρώπων ως ένα μήνυμα συμφιλίωσης της θεϊκής με την ανθρώπινη φύση,  αποδοχής και ταπεινότητας, ο νέος μαθητής έρχεται αντιμέτωπος με την αγάπη προς τα προσφιλή του πρόσωπα μέσα από το αίσθημα της ενοχής για τον θάνατό τους.

-  Το Ηφαίστειο. Οι μαθητές βρίσκονται ήδη ενώπιον ενός «ηφαιστείου». Πρόκειται για το λεγόμενο «σύστημα των Πανελληνίων εξετάσεων», που στα λόγια των καθηγητών και των γονιών  τους λαμβάνει το χαρακτήρα φυσικού φαινομένου («έτσι είναι το σύστημα!», λένε).  Το σύστημα αυτό, δεν λαμβάνει υπόψη του ατομικές διαφορές και ποιοτικά χαρακτηριστικά, λειτουργεί απρόσωπα, ισοπεδωτικά με τους δικούς του νόμους και ο καθένας πρέπει να γίνει – εάν δεν είναι ήδη- αρκετά πειθήνιος, μαθαίνοντας τους όρους και τις διαθέσεις του.

- Η θυσία. Στο βωμό του Ηφαιστείου -βλέπε σύστημα Πανελληνίων- που βρυχάται πρέπει να θυσιαστούν μύρια όσα απλά, θεμελιώδη, εφηβικά πράγματα : ο ελεύθερος χρόνος, η ξεκούραση, η αμφιβολία, η διάθεση να ερωτευτεί, η διερεύνηση της γνώσης. Όλα αυτά θεωρούνται άκαιρα και επιπλέον επικίνδυνα πράγματα ικανά να βγάλουν τον νέο υποψήφιο από τον στόχο του που είναι η επίτευξη του σκοπού του : να περάσει στις Πανελλήνιες. 

- Ο σκοπός. Ο σκοπός είναι η επιβίωση. Η επιβίωση αφορά το άτομο, ως μια ατομική υπόθεση. Παραβλέπεται το γεγονός ότι ο άνθρωπος δεν νοείται να επιβιώνει παρά μόνο σε σύνδεση και σε αρμονία με άλλους ανθρώπους, εντός ενός πλαισίου αρχών, ενός πλαισίου τόπου, ενός πλαισίου εν τέλει ικανού να υποβαστάζει τη ζωή.  Στις σύγχρονες κοινωνίες, αν και ο άνθρωπος ζει μέσα σε οργανωμένα κοινωνικά σύνολα, πρέπει να μάθει να τα βγάζει πέρα μόνος του και μάλιστα σε σχέση αλληλοσπαραγμού με τους άλλους. Το «κοινωνείν» είναι μόνο μια αναγκαία επίφαση, απαραίτητο για την συγκρότηση των δικτύων καταναλωτών και εμπορικών κέντρων. 

-Το ανεξέλεγκτο. Το γεγονός ότι το "ηφαίστειο" δρα άλογα χωρίς προϋποθέσεις, καταλύει κάθε έννοια κόσμου. Με τον όρο κόσμο, ας καταλάβουμε την ευταξία, αυτό που στέκει απέναντι στο χάος και στην καταστροφή, στην διάλυση, την αποσύνθεση και τον θάνατο. Ο άνθρωπος μόνο μέσα στον κόσμο και την κοσμιότητα μπορεί να ζήσει. Μέσα στην κοσμιότητα υπάρχουν οι άλλοι, η φύση και ο Θεός. Επομένως, το να ζήσει κάποιος, υποτασσόμενος σ' αυτή την ανεξέλεγκτη δράση είναι σαν να πηγαίνει πίσω και πέρα από κάθε έννοια πολιτισμού και Λόγου

Τέλος,  

- Οι καθηγητές. Θλίβομαι γι' αυτούς τους καθηγητές. Δεν τους εγκαλώ ούτε τους επιτιμώ -τι νόημα θα είχε;- αντίθετα, τους συμπονώ, γιατί έστω εν αγνοία τους, βρίσκονται συντονισμένοι πλήρως με την απολύτως ελεγχόμενη, χρηστική, αβαθή και κενή περιεχομένου εκπαίδευση που παρέχουν οι εμπορικές επιχειρήσεις – φροντιστήρια στα οποία εργάζονται. 

Κι αυτό τους έχει απομακρύνει από την ουσία του εκπαιδευτικού λειτουργήματός τους, και τους φέρει σε ευθεία αντίθεση με την Επιστήμη και με κάθε έννοια Ανθρωπισμού. 

Τους έχει εθίσει στις απαιτήσεις ενός ανελέητου ανταγωνισμού, έτσι που συχνά, πολλοί απ' αυτούς, πιστεύω ίσως, χωρίς να το θέλουν, ν'αντιλαμβάνονται τους μαθητές τους, ως μέρη ενός ευρύτερου πειράματος. Αφού, με το να δίνουν συγκεκριμένα ερεθίσματα – πακέτα  υποχρεώσεων, δηλ. τυποποιημένων γνώσεων, στα οποία οι μαθητές πρέπει να ανταποκριθούν, αφομοιώνοντάς τα και μάλιστα άκριτα, μέσα σ’ ένα  πολύ πιεστικό χρονικό διάστημα, στη συνέχεια παρατηρούν και ταξινομούν τα παιδιά, σ’ αυτά που… άντεξαν και τα κατάφεραν, σ’ αυτά που… έσπασαν και δεν μπόρεσαν και στις ενδιάμεσες αυτών διαβαθμίσεις. 

Έχουν, δυστυχώς, (με πόνο καρδιάς το διαπιστώνω και το διατυπώνω εδώ) βρεθεί ήδη πολύ μακριά απ’ ότι ένας δάσκαλος – εκπαιδευτικός θα ήθελε να δει για τους μαθητές του, ήτοι να γεννιέται μέσα τους η αγάπη για τη μάθηση, ο έρωτας για την γνώση και μέσα απ’ αυτή τη γέννα, ένα βαθύτερο επίπεδο αυτοκατανόησης και κατανόησης του κόσμου που τους περιβάλλει.

Έτσι, γίνονται και οι ίδιοι θύματα μιας απαράδεκτης σύγχυσης, περνούν στην αμετροέπεια και φαντασιώνονται για τον εαυτό τους ότι μπορούν να διαχειρίζονται τέτοια φαινομενικά αθώα  ψυχολογικά παιχνίδια-πειράματα. Κάποιοι ίσως και να προσδοκούν, μέσα από τέτοια «παιχνίδια» να αποσπάσουν τον θαυμασμό των νεαρών μαθητών, για την ευρυμάθειά τους και να αποδείξουν την ανωτερότητά τους ως διαχειριστές συναισθημάτων.

Αλήθεια, μπορεί ο καθένας (κι όχι μόνο οι καθηγητές) να φανταστεί τι εικόνες, τι παραστάσεις, τι αναμνήσεις, τι απωθημένα αισθήματα, τι τύψεις, τι ενοχές, μπορεί να αναδεύτηκαν στην ψυχή των μαθητών αυτών με αφορμή τέτοιες αθώες ερωτήσεις : "πώς μπόρεσες να ρίξεις στο ηφαίστειο τη μάνα σου;"      

Ένας κάποιος αντίλογος θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι το σενάριο είναι εντελώς υποθετικό και ως εκ τούτου, δεν υπάρχει λόγος για ψυχικές καταπονήσεις ούτε για να μεγαλοποιούμε τα πράγματα. 
Απάντηση : Ακριβώς γι' αυτό, επειδή κινείται το χώρο του μη πραγματικού, αποκτά τέτοια τεράστια δύναμη και επικινδυνότητα. Είναι ο χώρος της μη συνείδησης και τα ψέματα που υφαίνονται σ' αυτόν, που κάνει τον άνθρωπο να χάνει τον έλεγχο της ζωής του, την ουσία της ύπαρξής του, να αποφτωχαίνει και να νομίζει π.χ. ότι ξέρει Πλάτωνα και Αριστοτέλη επειδή τους διδάχθηκε στο φροντιστήριο για να δώσει Πανελλήνιες. 

Στην κατακαμμένη γη της μετα-νεωτερικότητας, ένας τρόπος για να κρατηθούμε ζωντανοί είναι να σκεφτόμαστε, να σκεφτόμαστε πολύ και σε βάθος.

Ένας άλλος τρόπος  για να κρατηθούμε ζωντανοί είναι να αγαπάμε, να αγαπάμε πολύ και σε βάθος...
....ακόμα κι αν τα ηφαίστεια όλου κόσμου απειλούν να μας αφανίσουν, να μας θάψουν κάτω από τόνους βλακείας, ατομικισμού, ενοχών ή απάθειας. 

....ακόμα κι αν το προ αιώνων Κακό ενδύεται αθώα μοντέρνα ψεύδη για να μας στέψει, τάχα, νικητές στην έρημη γη του.