_Ιώβ και άλλες ιστορίες

έργο : Χρήστος Μποκόρος "Τα χέρια"

Θὰ προσπαθήσω νὰ δώσω τὸ σχῆμα μου
ὅπως συντρίβεται σὲ δυὸ λιθάρια

(Μιχάλης Κατσαρός, απόσπ.   Το σχήμα μου )

Όταν οι τρεις φίλοι του Ιωβ τον επισκέπτονται μένουν άφωνοι από την δυστυχία του και στέκονται δίπλα του σιωπηλοί, μέσ' στα χαλάσματα   για επτά μέρες και επτά νύκτες. 

Μετά αρχίζουν να κάνουν διάφορες υποθέσεις για να εξηγήσουν πώς είναι δυνατό ένας τόσο δίκαιος, θεοσεβής και άμεμπτος άνθρωπος να περνάει τέτοιες δοκιμασίες; 

Προσπαθούν να βρουν την αιτία της μεγάλης συμφοράς του φίλου τους, που έχασε χωρίς εμφανή λόγο, από τη μια στιγμή στην άλλη, τα δέκα του παιδιά, επτά χιλιάδες πρόβατα, τρεις χιλιάδες καμήλες, πεντακόσια ζεύγη βοδιών, πεντακόσια υποζύγια, δούλους πολλούς και πλούτη και στέκει ολομόναχος μεσ' τα χαλάσματα και με φρικτές πληγές αρρώστιας στο σώμα του, κατά πώς λένε οι Γραφές.
Υποθέτουν ότι κάπου είχε φταίξει. Ίσως είχε διαπράξει κάποια αμαρτία, ίσως είχε παραμελήσει τα καθήκοντά του απέναντι στο Θεό, ίσως αυτός ή κάποιος άλλος... ίσως.... Πρόκειται για μια κλασική θεοδικία.

Πέρα, όμως  από την διάσταση της θεοδικίας που λαμβάνει ο μύθος του Ιώβ και  που επί αιώνες φέρει ένα θεολογικό και φιλοσοφικό βάρος, εγώ επιθυμώ να βγάλω συμπεράσματα για την ανθρώπινη ανάγκη της εξήγησης.

Οι φίλοι του Ιωβ έχουν κατηγορηθεί ως ολιγόπιστοι και νοησιαρχιακοί, εγώ όμως πιστεύω ότι  υιοθετούν μια πολύ ανθρώπινη στάση: Ψάχνουν να βρουν τις αιτίες. Εάν βρουν μια λογική εξήγηση, πιστεύουν ότι μπορούν με κάποιον τρόπο να φανούν χρήσιμοι στο φίλο τους, μέσα σ' αυτή την δίχως λόγια και περιγραφή δυστυχία. Αν μπορούσαν μόνο να βρουν τους λόγους....τις εξηγήσεις... τις αιτίες... Τότε θα έβγαζε ένα νόημα όλο αυτό...Δηλαδή θα υπήρχε ένας προσανατολισμός. Προς τα πού να κινηθούμε; τι πρέπει να σκεφτούμε για τον Θεό;  τι πρέπει να κάνουμε και τι να μην κάνουμε;

Πρόκειται για μια χαρακτηριστική λειτουργία της ανθρώπινης νόησης. Δίχως αυτή την αιτιακή σύνδεση αιτίων - αποτελεσμάτων ο άνθρωπος δεν μπορεί να σκεφτεί καθόλου, δηλαδή δεν μπορεί να υπάρξει ο Νους ως ανθρώπινος, ήτοι ως μια κατάλληλη κατασκευή για επιβίωση (υλική),  για αναζήτηση (πνευματική)  και για δημιουργία (ανά-λογη με τη θεία).

Κάθε τωρινή κατάσταση του ανθρώπου είτε αυτή σφύζει από ευτυχία είτε συντρίβεται από την δυστυχία, οφείλει να μπορεί να αναχθεί σε κάτι πρότερο, από αυτή την παρούσα ευτυχία ή δυστυχία, δηλαδή από τον παρόντα πόνο ή από την παρούσα ηδονή.Υπονοεί ένα "εξ αιτίας του..." ή "για να..."

Εάν μέσα στον κόσμο υπάρχει μια οργανωτική αρχή, που ευθύνεται για την συνοχή και την ευταξία του αυτή λέει ότι τα πράγματα δεν είναι φτιαγμένα στην τύχη, υπάρχει μια σειρά αιτίου - αποτελέσματος και μια χρονική διαδοχή πρότερου - ύστερου που κάνει τον κόσμο γνώσιμο και αυτή η γνωσιμότητα του κόσμου είναι σύστοιχη του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί το ανθρώπινο μυαλό. Γι' αυτό και μπορούμε να προσανατολιζόμαστε.

Εάν δεν έχω ως έμφυτη νοητική λειτουργία την αιτιότητα δεν μπορώ να σκεφτώ γιατί βρίσκομαι αυτή τη στιγμή στο γραφείο μου, διότι δεν μπορώ να συνδέσω το αίτιο που με έφερε σ'αυτό, ότι δηλαδή πριν μισή ώρα πήρα το λεωφορείο, έκανα την διαδρομή και μπήκα σ' αυτό το δωμάτιο που αναγνωρίζω ως το γραφείο μου, που είναι το αποτέλεσμα όλων αυτών.  Το ίδιο δεν μπορώ να καταλάβω γιατί  μετά το χειμώνα θα ακολουθήσει η άνοιξη, εάν δεν μπορώ να σκεφτώ την αιτία που δημιουργεί την εναλλαγή των εποχών δηλαδή την μηχανική κίνηση, είτε του ήλιου γύρω από τη γη , όπως εσφαλμένα πίστευαν επί αιώνες οι άνθρωποι είτε της  γης γύρω από τον ήλιο, όπως μας έδειξε ο Κοπέρνικος.

Εν ολίγοις, η λογική αιτιότητα και η χρονικότητα, είναι δύο εκ των προτέρων (a priori) ικανότητες του ανθρώπινου νου για να μπορεί να προσανατολιστεί καθόλου στον κόσμο. Όσο μένουμε εντός αυτών των δύο συνθηκών ο κόσμος είναι έλλογος (ακόμα κι αν εμείς τον αντιλαμβανόμαστε εσφαλμένα) και η πορεία του/μας επιδέχεται ερμηνείας και νοήματος. 
Ωστόσο υπάρχει ένα πράγμα στον κόσμο που δεν υποτάσσεται σ' αυτές τις δύο δομικές συνθήκες (κόσμου - ανθρώπινου νου) κι αυτό είναι ο Θάνατος. Ο θάνατος καθώς και κάθε ματαιωτική κατάσταση, μας τρομάζει τόσο πολύ, μας αποδιοργανώνει και αποτελεί έναν παραλογισμό, καθώς απαιτεί η ζωή να καταλήξει στον αφανισμό της και κάθε χρονική αρχή να βυθιστεί σε ένα άχρονο τέλος. Δεν θέλω όμως να μιλήσω γι' αυτό. 

Πρόθεσή μου είναι να παραμείνω στα ζητήματα της αντίληψης.
Εάν, λοιπόν,  αυτά είναι δύο προαπαιτούμενα της ανθρώπινης σκέψης, τότε κάθε τι που σκεφτόμαστε διαπνέεται από αυτές τις δύο συνθήκες. Εάν θέλουμε, δηλαδή να σκεφτούμε τον παρόντα εαυτό μας, μπορούμε να το κάνουμε μόνο στο βαθμό που τον θέτουμε σε μια σχέση αιτίου - αποτελέσματος και σε μια διάρκεια εξέλιξης στο χρόνο. 

Με αυτό θέλω να πω ότι ο άνθρωπος σε κάθε φάση της ζωής του είναι αιτιακά καθορισμένος από προηγούμενες αιτίες, είτε αυτές είναι συνειδητές είτε ασυνείδητες. 

Δεν εξετάζουμε εάν ο αιτιακά καθορισμένος εαυτός είναι ευτυχής ή δυστυχής, αλλά ότι συγκροτείται ως τέτοιος, ως εαυτός, από την λογική (ή εκλογικευμένη) αιτιότητα και την χρονικότητα.  

Αλλά τι σημαίνει αιτιακά καθορισμένος εαυτός; 

Δύο πράγματα μπορώ να σκεφτώ και να καταθέσω : 1) ότι ο άνθρωπος (κυρίως αυτός που βρίσκεται στην ωριμότητα της ζωής του) έχει ενστερνιστεί και φέρει κάποια   πρότυπα ζωής, δηλ. ένα σύνολο ιδιοτήτων του χαρακτήρα, ικανοτήτων και στάσεων, που τον βοηθάει να γίνεται αντιληπτός από τους άλλους ως μια ενότητα κάποιου εαυτού και με βάση το οποίο (σύνολο) έχει υιοθετήσει μια ιδιωτική οπτική για να ερμηνεύει τους άλλους.
Ακόμα πιο θεμελιώδες είναι ότι : 2) Κατά την ώριμη περίοδο της ζωής του ο άνθρωπος πείθεται και τελικα συναινεί ότι πράγματι υπάρχουν κάποιοι σημαντικοί λόγοι - πηγές ζωής, πράγματα δηλαδή που όλα μαζί ειδωμένα καθιστούν τη ζωή άξια να βιωθεί και αυτόν τον  ίδιο  ένα απαραίτητο μέρος - τμήμα αυτής της αλυσιδωτής διαδικασίας, διαδοχής πράξη - νόημα - πράξη. 

Από το (1) προκύπτει η λογική (ξαναλέω όχι ευτυχής ή δυστυχής) σύλληψη εαυτού - κόσμου και από το (2) προκύπτει το αξιακό νόημα όλων αυτών.
Οι πλέον δύσπιστοι, ας μην δεχθούν ότι πρόκειται για τις κοινές ανθρωπολογικές συνθήκες (λογική αιτιότητα - χρονικότητα/νόημα) και ας παραδεχθούν τουλάχιστον ότι πάνω σ' αυτές στηρίζεται όλος ο νεωτερικός πολιτισμός μας και κυρίως η Επιστήμη.

Μπορούμε άραγε να φανταστούμε έναν άνθρωπο, ο οποίος βγαίνει εκτός αυτών των δύο οριζουσών;
Δεν μιλάω για την εξαιρετική συνθήκη μιας φυσικής καταστροφής ή ενός πολέμου, όπου όλα ανατρέπονται, αλλά για την προσωπική πορεία ενός ανθρώπου ο οποίος καταργεί τα προηγούμενα πρότυπα της ζωής του, υιοθετει άλλα, εντελώς καινοφανή γι' αυτόν και απίθανα, και επιπλέον αδυνατεί να εξηγήσει αιτιακά τα νέα αυτά πρότυπα της ζωής που υιοθετεί; (πόθεν)
Και ας πάμε ένα βήμα παραπέρα: μπορούμε να σκεφτούμε ότι ο υποθετικός αυτός άνθρωπος επιπλέον κάνει ένα άλμα στο χρόνο, αναποδογυρίζει  δηλ. στην προσωπική του ιστορία;


Τι θα μπορούσαμε να πούμε γι' αυτή την περίπτωση;

Τότε με βάση τα παραπάνω, ο άνθρωπος αυτός παύει να διαθέτει προκαθορισμένα - κυρίως κοινωνικά - πρότυπα ζωής και θα πρέπει να αναζητήσει καινούργια, εξ αρχής, συνθλίβοντας προηγούμενες αιτιακές σχέσεις και καταναγκασμούς, και να εισάγει έτσι μέσω εαυτού στον κόσμο/του ένα στοιχείο ανατροπής της λογικής αιτιότητας καθώς και της ιστορικο-χρονικής προόδου.
Επι πλέον  εμπλέκεται σε μια κυκλική και επαναλαμβανόμενη χρονική τροχιά που δεν έχει διέξοδο διαφυγής, παρ' εκτός αυτής ενός άλλου επέκεινα κόσμου, πράγμα το οποίο εάν δεν εναποτεθεί σε μια άκριτη και γαλήνια πίστη, πρέπει να γίνει αντικείμενο φιλοσοφικού, μεταφυσικού στοχασμού.

Με απλά όμως λόγια, θα λέγαμε ότι αυτά και μόνο τα δύο στοιχεία, δίχως να συνυπολογίσουμε άλλες παραμέτρους (π.χ. μετάνοια, αποτίμηση, συγχώρεση κλπ) είναι συντριπτικά και αποδομητικά για τον άνθρωπο που επιχειρεί έναν τέτοιο επανακαθορισμό, καθώς η δυνατότητα της ελευθερίας του να σκεφτεί τον εαυτό του και να  πράξει δίχως ισχυρό αιτιακό πρότερο και παρά την χρονική αλληλουχία, απαιτεί να καταβληθεί το μέγιστο τίμημα του πόνου του.

Οι φίλοι του Ιωβ ψάχνουν να βρουν τις αιτίες για να απαλύνουν αυτόν τον πόνο.
Ξέρουν πως αν αποκαταστήσουν την λογική αιτιότητα, ο φίλος τους θα πονάει λιγότερο. Θα ξέρει το γιατί. Νιώθουν, ως άνθρωποι κι αυτοί, ότι ο πόνος του Ιωβ δεν προέρχεται τόσο από τις ίδιες τις πληγές του καθ'αυτές, όσο από το γεγονός ότι δεν μπορεί να βρει μια λογική εξήγηση σ' όλα αυτά.
Πιστεύουν ότι το πλέον της δυστυχίας του οφείλεται στο ότι δεν μπορεί να συλλάβει το νέο (έστω) δυστυχή εαυτό του και να τον τοποθετήσει σε μια λογική αιτιακή αλυσίδα.
Κι έχουν δίκιο. 
Ο Ιώβ γίνεται ο κρίκος της αλυσίδας που σπάει και κατ' αυτόν τον τρόπο  φανερώνεται στον κόσμο η ελευθερία. Ο πόνος του προέρχεται κυρίως απ' αυτό : Είναι ελεύθερος να υποταχθεί στις εξηγήσεις των φίλων του, εξηγήσεις αιτιότητας και να κερδίσει την συμπόνια τους,, να μείνει μαζί τους, να δεχθεί τον μετριασμό του πόνου του ή να μην υποταχθεί και να επιμείνει πέραν των ορίων της ανθρώπινης λογικής.
Ο Ιώβ, καθαγιάζεται ως ο "απόλυτα" πιστός καθόσον αρνείται την αιτιότητα, επιμένει ότι αυτός δεν έχει αμαρτήσει και έτσι αίρει και  αναγνωρίζει τον εαυτό του πέραν της ανθρώπινης συνθήκης - ανάγκης για εξήγηση.
Υπερβαίνει τον ανθρώπινο εαυτό και λέει : "Δεν ξέρω γιατί. Είναι τόσος ο πόνος μου, τόσο έξω από τις πιθανές κι απίθανες αιτίες που δεν μπορώ να σκεφτώ γιατί.  Δεν ξέρω γιατί σε μένα".

Ακόμα όμως κι αν δεν ξέρουμε γιατί είμαστε υποχρεωμένοι να προσπαθήσουμε να δώσουμε στην άγνοιά μας αυτή, το Σχήμα μας, όπως αυτό συντρίβεται ανάμεσα σε δύο λιθάρια, όπως λέει ο Μιχάλης Κατσαρός : ανάμεσα σ' αυτό που ήμουν και σ' αυτό που δεν ξέρω... δεν ξέρω, φίλοι μου, αν θα γίνω.