_Jean Jacques Rousseau : "Κοινωνικό Συμβόλαιο" και θρησκεία

(Μέρος I)

Ζ.Ζ.Ρουσσώ (1712-1778)

Εισαγωγικά

Στην αυγή των νέων χρόνων, διακεκριμένοι πολιτικοί φιλόσοφοι και στοχαστές, ακολουθώντας την παραδειγματική πορεία της φυσικής φιλοσοφίας ή επιστήμης προσπαθούν να διατυπώσουν εξ αρχής –δίχως προαπαιτούμενες παραδοχές και βεβαιότητες- τους όρους και τις μορφές της ανθρώπινης κοινωνικότητας και κοινωνικοποίησης.

            Καθοδηγούνται σ’ αυτήν την προσπάθεια από τις πιεστικές ανάγκες της εποχής (εκτεταμένες θρησκευτικές έριδες - εμφύλιοι πόλεμοι)  και από τα νέα ιστορικά, θεωρητικά και τεχνολογικά επιτεύγματα (βλ. ταξίδια μεγάλων θαλασσοπόρων, νευτώνεια φυσική, καρτεσιανή φιλοσοφία κλπ.)

Θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τρεις κοινούς άξονες γύρω από τους οποίους κάθε ένας που θέλει να διατυπώσει μια πολιτική θεωρία οφείλει να περιστρέψει τις απαντήσεις του :

            α) Πώς περιγράφουμε και ορίζουμε το ανθρώπινο υποκείμενο. Ερώτηση θεμελιώδους σημασίας, καθώς γίνεται πλέον φανερό ότι πρόκειται για ένα νέο, αναδυόμενο υποκείμενο που στέκεται απέναντι στον κόσμο που το περιβάλει διατυπώνοντας ένα ισχυρό αίτημα χειραφέτησης.

            β) Ποιές είναι οι ορθολογικά ανιχνεύσιμες και διατυπώσιμες αιτίες που παράγουν τις κοινωνικές συνομαδώσεις.

            γ) Ποιά είναι τα πολιτικά εκείνα εργαλεία που θα είναι χρήσιμα στα χέρια μιας απαλλαγμένης από προκαταλήψεις και αναστολές ανθρωπότητας, προκειμένου  να επιδοθεί στην κατάκτηση ενός φαινομενικά ανεξάντλητου πεδίου δυνατοτήτων και προόδου.

Ο Ζ.Ζ. Ρουσσώ και οι διαφωτιστές φίλοι του συμμετέχουν σ’ αυτή την συζήτηση και ο Ρουσσώ δικαίως κατακτά μια θέση ανάμεσα στους τρεις κορυφαίους φιλοσόφους (:οι άλλοι δύο: Χομπς και Λοκ) που μέσα από την συμβασιοκρατική αντίληψη των κοινωνιών, θέτουν τους τρεις πυλώνες (:οι άλλοι δύο: ασφάλεια-κυριαρχία και ατομική ιδιοκτησία) για τη θεμελίωση των σύγχρονων ευρωπαϊκών εθνών – κρατών που διαδέχθηκαν το τέλος των  μεγάλων μοναρχιών – αυτοκρατοριών της ευρωπαϊκής ιστορίας.

            Ανιχνεύουμε σήμερα την επιρροή του Ρουσσώ στα κοσμοϊστορικά γεγονότα της Γαλλικής επανάστασης (1789) αλλά και στην διασφάλιση της ελευθερίας του ατόμου, την αναγνώριση των ατομικών δικαιωμάτων, την ισχύ της λαϊκής κυριαρχίας και του νομοκανονιστικού δικαίου που κάθε σύγχρονο κράτος δυτικού τύπου αποδέχεται ως όρους  ύπαρξης και  σκοποθεσίας του.

Στα πλαίσια της παρούσας εργασίας  θα ασχοληθώ με το 8^ο κεφάλαιο που κλείνει το «Κοινωνικό Συμβόλαιο» (1762) , βρίσκεται στο βιβλίο IV και τιτλοφορείται : «περί της πολιτικής θρησκείας».

Η επιλογή μου να ασχοληθώ με αυτό το κεφάλαιο εκφράζει δύο ιδέες που μου γεννήθηκαν καθώς προχωρούσαν οι συναντήσεις του σεμιναριακού τμήματος και μια πεποίθηση που έχω εξ ανέκαθεν :

ενώ ο «Λόγος περί της ανισότητας» παρείχε πολλές προκλητικές ευκαιρίες για στοχασμό, αυτές καθώς μπήκαμε στο «Κοινωνικό Συμβόλαιο» ολοένα και λιγόστευαν. Το Κ.Σ. λάμβανε –κατά την δική μου αντίληψη πάντα- τον εργαλειακό θετικό χαρακτήρα του αναμενόμενου, το νερό είχε μπει στο αυλάκι. Μόνο το τελευταίο κεφάλαιο, αυτό το «περί πολιτικής θρησκείας» το ένιωσα σαν «αχίλλειο πτέρνα» του Κ.Σ. η οποία, ούτως ειπείν, ανακεφαλαίωνε τις προκείμενες που είχαν ήδη τεθεί στον «Λόγο περί της ανισότητας» και θα μπορούσε ίσως να μας πάει πάλι στην αρχή, για να σκεφτούμε ξανά το όλο εγχείρημα.

εφόσον το κεφάλαιο αυτό συζητά θέματα θρησκείας, αναρωτήθηκα εάν θα μπορούσαμε να το διαβάζουμε κριτικά μέσα από το –εν πολλοίς- άγνωστο πλαίσιο της ορθόδοξης εκκλησιαστικής παράδοσης η οποία αν και μας συγκροτεί ως ιστορική και θρησκευτική ιδιαιτερότητα, συνήθως εντός των εξευρωπαϊσμένων σπουδών μας  αγνοείται από το ελληνικό Πανεπιστήμιο.

οι σπουδές στην Φιλοσοφία οφείλουν να εμπλέκουν ένα βαθμό επικινδυνότητας ή ένα είδος α-πορίας, τουτέστιν μπορεί και να μην τα καταφέρω, για λόγους αδυναμίας που βαραίνει εμένα, να ικανοποιήσω έναν απαιτητικό και ανήσυχο αναγνώστη.

Χωρίζω την εργασία μου σε δύο μέρη : στο πρώτο θα επιχειρήσω μια παρουσίαση της άποψης του Ρουσσώ για την θέση που πρέπει να κατέχει η  θρησκεία στην κοινωνική σύμβαση που συγκροτεί το κράτος και στο δεύτερο θα προσπαθήσω μια συνοπτική παρουσίαση της θέσης του χριστιανού μέσα στο κόσμο και στο κράτος όπως αυτή πηγάζει από την παράδοση της Ορθόδοξης χριστιανοσύνη της ανατολής.

(Συνεχίζεται..)..