_Jean-Jacques Rousseau - O λόγος περί της ανισότητας

Ζαν Ζακ Ρουσσώ

(1712 – 1778)

Ένας αμφιλεγόμενος φιλόσοφος. Κινείται μεταξύ του νεωτερικού κόσμου και της αρχαίας παράδοσης. Χαρακτήρας άστατος, μυθιστορηματικός, κάνει ζωή πλάνητα, τριγυρίζοντας και αλλάζοντας τόπους, επαγγέλματα, ερωτικές σχέσεις. Ο ίδιος είναι ένας βασανισμένος και αντιφατικός χαρακτήρας.

Στο έργο του : «Ο λόγος περί της ανισότητας» (1755) που αποτελείται από 2 κείμενα, αφήνει να διαφανεί η μετέπειτα πολιτικο-φιλοσοφική του σκέψη που θα αποτελέσει την βάση για την συγγραφή του «Κοινωνικού Συμβολαίου».

Πρόκειται για μια αφήγηση, μια κατασκευή (αυτό διατυπώνεται ρητά) που ακολουθεί την μέθοδο του Χομπς και του Λοκ. Θέλοντας να σκεφτεί για την ανισότητα μεταξύ των ανθρώπων, ο Ρουσσώ λαμβάνει τον άνθρωπο ως απομονωμένο φυσικό άνθρωπο πέρα από κάθε κοινωνικό προσδιορισμό. Τον αντιλαμβάνεται όμως τελείως διαφορετικά από τους δύο προηγούμενους φιλοσόφους. Τον παρουσιάζει ως ένα ζώο που κινείται από ένστικτα, ως ένα άγριο που του αρέσει να ζει μόνος του, είναι ένα προλογικό ον, μοναχικό, χωρίς λόγο. Είχε όμως ένα βασικό εξοπλισμό : το ένστικτο της αυτοσυντήρησης δηλαδή την αγάπη προς τον εαυτό και το ένστικτο της αποστροφής προς τον πόνο του άλλου. 
Πρόκειται για την φυσική πηγή από όπου θα φτιαχτεί ο υπολογιστικός νους. Επομένως ο εγωισμός προκύπτει από την επεξεργασία και εκλέπτυνση του πρώτου ενστίκτου και η συνεργασία από την αντίστοιχη του δεύτερου.

Ως εκ τούτου η φυσική κατάσταση δεν είναι πόλεμος, όπως λέει ο Χομπς. Είναι μια κατάσταση αρμονίας. Ο φυσικός άνθρωπος ζει στο κέντρο του εαυτού του, χωρίς να χρειάζεται την γνώμη ή την οπτική του άλλου. Αυτό που κάνει τον άνθρωπο υπολογιστή είναι η απομάκρυνση από την φυσική κατάσταση, η είσοδός του στον πολιτισμό που το πρώτο βήμα της είναι η εμφάνιση και η δημιουργία της γλώσσας. Η γλώσσα είναι μια κοινωνική σύμβαση. Καθώς συγκροτείται η γλώσσα συγκροτούνται παράλληλα οι κοινωνικοί θεσμοί και τότε αρχίζει ο άνθρωπος να απομακρύνεται από τον εαυτό του. Η κοινωνία μέσα από τους κοινωνικούς θεσμούς αποκτά ένα λόγο απέναντι στο λόγο του ανθρώπου. Καθώς δημιουργούνται θεσμοί αναπτύσσεται ο πολιτισμός και οι τέχνες, συνέπεια των οποίων ο καταμερισμός της εργασίας που είναι η ρίζα της κοινωνικής ανισότητας. Έτσι για πρώτη φορά στον πολιτισμό οι άνθρωποι παύουν να προσανατολίζονται με φυσικά ένστικτα και υπακούν σε κοινωνικές νόρμες και αποδοχές. Έτσι γεννιέται το φαινόμενο της ματαιοδοξίας και του ανταγωνισμού. Ο συνδυασμός ανισότητας, ματαιοδοξίας και ανταγωνισμού δημιουργεί την κατάσταση του πολέμου. Επομένως ο πόλεμος δεν είναι η φυσική κατάσταση του ανθρώπου (Χομπς) αλλά αποτέλεσμα της εισόδου του ανθρώπου στον πολιτισμό.

Σε αυτό το σημείο αξίζει να δούμε πως περιγράφει ο ίδιος ο Ρουσσώ την έκπτωση του ανθρώπου από την φυσική στην πολιτισμένη κατάσταση.

“Ο πρώτος άνθρωπος που περιέφραξε ένα κομμάτι γης και σκέφτηκε να πει “αυτό είναι δικό μου” και βρήκε ανθρώπους τόσο αφελείς ώστε να τον πιστέψουν ήταν πραγματικός θεμελιωτής της πολιτικής κοινωνίας. Από πόσα εγκλήματα δεν θα είχε γλιτώσει το ανθρώπινο γένος αν κάποιος είχε βγάλει τους πασσάλους και σκεπάσει με χώμα τα χαντάκια και φώναζε στους συνανθρώπους του: Προσοχή στα λόγια αυτού του απατεώνα, είστε χαμένοι αν ξεχάσετε ότι οι καρποί της γης ανήκουν σε όλους και η ίδια η γη σε κανένα”

Για να αποφευχθεί ο πόλεμος χρειάζεται το κοινωνικό συμβόλαιο. Το συμβόλαιο δεν είναι φύση αλλά σύμβαση, καθώς ο άνθρωπος δεν λογαριάζεται πλέον ως "ζώον πολιτικόν", όπως στον Αριστοτέλη. Ο όρος "κοινωνικό συμβόλαιο" δεν ανήκει στον Ρουσσώ. Ήταν μια κοινή πεποίθηση των διανοητών του Διαφωτισμού και  ελπίδα ότι μέσα απ' αυτό θα μπορούσαν οι νεωτερικές κοινωνίες να οδηγηθούν σε ευνομία και απάλυνση των συγκρούσεων, που προοιώνιζε η επιστημονική και βιομηχανική επανάσταση. 
Το "κοινωνικό συμβόλαιο" πρέπει να θεραπεύει τα αποτελέσματα της απομάκρυνσης του φυσικού ανθρώπου από την φυσική του κατάσταση και να απαντάει στον κλασικό αστικό φιλελευθερισμό, εκφράζοντας την   "γενική θέληση". O Ρουσσώ δικαίως κατέχει μια θέση ανάμεσα στους θεωρητικούς της Γαλλικής επανάστασης και στους κορυφαίους στοχαστές των νέων χρόνων. 

Έκτοτε ο όρος έγινε σύμβολο κάθε φιλελεύθερης πολιτικής, στη χώρα μας δε και της λεγόμενης σοσιαλδημοκρατίας του ΠΑΣΟΚ. Τα "κοινωνικά συμβόλαια" δεν είναι παρά απηχήσεις της αστικής σκέψης που μεταφέρει την πρακτική των συμβαλλομένων μερών και την ορολογία των ανταλλαγών του εμπορίου στην πολιτική ζωή. 
Σήμερα, κάθε επίκληση στον όρο κάνει χρήση και κατάχρηση της ελεύθερης βούλησης προκειμένου να συγκαλύπτει όχι μόνο ανειρήνευτες αντιθέσεις αλλά και την έκπτωση της κοινωνίας των πολιτών σε οικονομικές μονάδες μιας καταναλωτικής μάζας, που πλέον δεν έχει ανθρώπινα χαρακτηριστικά, αλλά κινείται από χειραγωγούμενα ένστικτα.