_το χαμόγελο της φθαρμένης όψης (αισιοδοξία ή ελπίδα)

Ετούτ' είν' ύστερη νυχτιά· όλα τ' αστέρια βγάνει·
ολονυχτίς ανέβαινε η δέηση, το λιβάνι.

Στά μάτια καί στο πρόσωπο φαίνοντ' οι στοχασμοί τους·
τους λέει μεγάλα και πολλά η τρίσβαθη ψυχή τους.

Αγάπη κι έρωτας καλού τα σπλάχνα τους τινάζουν·
τα σπλάχνα τους κι η θάλασσα ποτέ δεν ησυχάζουν.
Γλυκειά κι ελεύθερ' η ψυχή σα νά 'τανε βγαλμένη,

κι υψώναν με χαμόγελο την όψη τη φθαρμένη.

(Διονυσίου Σολωμού, Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, β' σχεδίασμα)

To 1931 το Διεθνές Ινστιτούτο για την Πνευματική Συνεργασία (οργανισμός που ανήκε στην  Κοινωνία των Εθνών) παροτρύνει μεγάλες μορφές της διεθνούς διανόησης να ανταλλάξουν επιστολές πάνω σε φλέγοντα θέματα της παγκόσμιας σκηνής. Βρισκόμαστε λίγα χρόνια μετά την λήξη του αιματηρού 1ου Παγκοσμίου Πολέμου και ο 2ος είναι προ των θυρών.

Στο πλαίσιο αυτό ο Αλμπερτ Αϊστάιν επιλέγει να αλληλογραφήσει με τον Σίγκμουντ Φρόυντ. Στην επιστολή του ο μεγάλος φυσικός ρωτάει τον πατέρα της ψυχανάλυσης : "Έχω την μοναδική ευκαιρία να συζητήσω μαζί σας πάνω στο ζήτημα που, στην παρούσα κατάσταση των πραγμάτων, μου φαίνεται ότι είναι το πιο σημαντικό πρόβλημα του πολιτισμού μας : Υπάρχει τρόπος να απαλλαγούν οι άνθρωποι από τη μοίρα του πολέμου;" 

Η απάντηση του ανθρώπου που σήκωσε την κουρτίνα και φανέρωσε -με όρους επιστημονικούς πλέον, όπως η εποχή ζητούσε και όχι με όρους της φιλοσοφίας, όπως ήδη είχε γίνει από τους αρχαίους και μέσους χρόνους - τον επιθετικό και ηδονικό πήθικο του ασυνειδήτου μέσα μας, ταράζοντας το πανίσχυρο, συνειδητό και κυρίαρχο δυτικό υποκείμενο (cogito), ήταν :

"Απ' όσα αναπτύξαμε μέχρι τώρα αντλούμε ήδη την παρηγοριά ότι η προσβολή και η οδυνηρή απογοήτευσή μας από την απολίτιστη συμπεριφορά των συμπολιτών του κόσμου μας σ' αυτόν τον πόλεμο ήταν αδικαιολόγητες. Στηρίζονταν σε μια αυταπάτη, στην οποία είχαμε παραδοθεί. Στην πραγματικότητα δεν είχαν πέσει τόσο χαμηλά όπως φοβούμαστε, αφού δεν είχαν ανέλθει ποτέ τόσο ψηλά όπως πιστεύαμε". 

Με λίγια λόγια ο Φρόυντ λέει : Δεν υπήρχε τίποτα που να δικαιολογεί την αισιοδοξία που έθρεψε 2,5 αιώνες Διαφωτισμού. Ο πόλεμος είναι η αναπόφευκτη μοίρα της ανθρωπότητας.....

Ο Φρόυντ όντας ένας θετικός και έντιμος επιστήμονας, δεν μπορούσε παρά να είναι απαισιόδοξος, πολλοί δε τον κατηγόρησαν γι' αυτό. Ο ευφυής όμως αυτός άνθρωπος ήξερε ότι η υπόθεση εργασίας πάνω στην οποία στηριζόταν ολόκληρος ο δυτικός πολιτισμός, η ατμομηχανή της διαρκούς προόδου και της κατίσχυσης του ανθρώπου πάνω σε άπασα τη Δημιουργία, ήταν μια αυταπάτη. Ο Φρόυντ δεν μπορούσε να πάει παραπέρα, η προσφορά του στην κατανόηση της ανθρώπινης κατάστασης ήταν ήδη ανεκτίμητη. Το επιχείρησαν πολλοί επίγονοι και άξιοι συνεχιστές του δρόμου που άνοιξε (Γιουνγκ, Λακάν κλπ.)

Αν όμως στα χρόνια του μεσοπολέμου ο κόσμος στηριζόταν σε μια αυταπάτη για τις δυνατότητες και τις προοπτικές του ανθρώπινου είδους, η οποία συνεπήρε ηγέτες και έθνη ολόκληρα, συντηρώντας ένα συλλογικό όραμα και δημιουργώντας έναν ορίζοντα προοπτικής που γρήγορα έμελλε να δείξει τα όριά του, σήμερα η ίδια αυτή αυταπάτη επιζητά να εισδύσει από έναν άλλο δρόμο. Δρόμο που συνάδει με την εποχή και το πνεύμα της, αυτό του αυτιστικού ατομικισμού.

Σήμερα η αυταπάτη δεν αφορά έθνη και λαούς αλλά το καθένα από τα άτομα της αποσαθρωμένης και παγκοσμοποιημένης κοινωνίας του 21ου αιώνα και ενδύεται τον μανδύα της αισιοδοξίας. 

Η αισιοδοξία είναι μια καθαρά υποκειμενική κατάσταση. Τόσο υποκειμενική που πολύ καλά περιγράφεται από το κλισέ του ποτηριού:  Μισό ποτήρι νερό ο αισιόδοξος μπορεί να το βλέπει μισογεμάτο και ο απαισιόδοξος μισοάδειο.

Η ψυχική διάταξη του ανθρώπου απέναντι στον κόσμο - ποτήρι είναι λοιπόν θέμα επιλογής, είναι ένα θέμα ελευθερίας του ατόμου, είναι θέμα του πώς θέλεις να ζήσεις τη ζωή σου, παραβλέποντας την πραγματικότητα.

Είναι με λίγα λόγια μια ψυχολογική διέξοδος που προσφέρεται στον σύγχρονο άνθρωπο προκειμένου να αντέξει τα οδυνηρά αδιέξοδα του πολιτισμού που δημιουργήσαμε, τα οποία εάν επιχειρήσει να δει θα νιώσει να ασφυκτιά από την έλλειψη ικανού νοήματος  και ανθρωπιάς.

Η αυθαιρεσία της επιλογής του πώς να τοποθετηθούμε απέναντι στο κόσμο - ποτήρι, είναι στενά συνδεδεμένη - και διόλου ελεύθερη, όπως παραπλανητικά πλασάρεται-  με το κυρίαρχο πνεύμα της ευδαιμονικής καλοπέρασης του μέσου Αμερικανού και Ευρωπαίου πολίτη, ο οποίος έχει (what else?)   να ζήσει την ζωή του, να βρει τον εαυτό του, να ασχοληθεί με το βάψιμο του σπιτιού του, με τις σπουδές του παιδιού του, με τις αποδόσεις των ομολογιών του, με την αγορά του καινούργιου αυτοκινήτου του, με το συνταξιοδοτικό του, με τις διακοπές του.....την ίδια ώρα που κάποιοι άλλοι σαν αυτόν έκαναν π.χ. την σφαγή στο Μάι Λάι του Βιετνάμ ή έριχναν τις βόμβες Ναπάλμ...

Όλες αυτές οι υποκειμενικές επιλογές - αποφάσεις που βαρύνουν το άτομο, απαιτούν την ανάλογη ατομική - υποκειμενική και εν πολλοίς αυθαίρετη ψυχολογία του αισιόδοξου, αυτού που νιώθει "καλά", ως απαραίτητη συνθήκη για να αποσύρει το βλέμμα του από τον Κόσμο και τα προβλήματά του, από τον άλλο άνθρωπο και την δυστυχία του και να επιδοθεί στην αυτιστική αυτοπραγμάτωσή του.

Αισιοδοξώ με λίγα λόγια σημαίνει, παραβλέποντας  τα δεδομένα, την αντικειμενική πραγματικότητα  με μόνη τη δύναμη της υποκειμενικής μου "δόξας" (δόξα = γνώμη <αρχ. ρ. δοκώ = έχω τη γνώμη, νομίζω) αυθαιρετώ και αυτονομοθετώ το αίσιον του μέλλοντός μου, την έκβαση των πραγμάτων.
Η αισιοδοξία ή και το αντίθετό της θεμελιώνεται και πάλι στο νεωτερικό υποκείμενο, το γόητρο του οποίου αν και έχει τραυματιστεί, φτιασιδώνεται για να δώσει την τελική μάχη. 

Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να διαβάσουμε τις τσιρίδες των τηλεοπτικών αχυρανθρώπων που προσπαθούν να μας πείσουν μέσα από τις χαζοχαρούμενες ελαφρότητές τους, ότι εμείς οφείλουμε να είμαστε αισιόδοξοι, να είμαστε θετικοί  και ν' αποφεύγουμε ότι "μας χαλάει".

Κατά το κοινώς λεγόμενο : "Γιατί να χαλάς τη  ζαχαρένια σου;"

Στο πλαίσιο αυτό δημιουργείται μια ολόκληρη σχολή θετικής σκέψης και ενέργειας (think possitive) η οποία και πάλι ειδωλοποιεί τον εαυτό της, δηλαδή την δύναμη της ανθρώπινης θέλησης, σπρώχνοντας στο περιθώριο ό,τι μπορεί να μας δυσαρεστεί, να μην είναι ευχάριστο, να μας ξεβολεύει, να μας ταρακουνάει, να μας φέρνει ενώπιον των χαλίων μας.  Εν ολίγοις η "σχολή" αυτή λέει : εφόσον εγώ θέλω να βλέπω έτσι τα πράγματα, έτσι είναι τα πράγματα". 

Μόνο που το "περιθώριο" αυτό στο οποίο σπρώχνεται ό,τι δεν ταιριάζει στο κάδρο της μετανεωτερικής αισιοδοξίας είναι πλέον εκρηκτικά μεγάλο και περιλαμβάνει  όλο τον Τρίτο κόσμο,  τη φτώχια, την πείνα, την αρρώστια, τον πόλεμο. Περιλαμβάνει και τον πρώτο κόσμο : το θάνατο, τα γηρατειά, την μοναξιά, την απογοήτευση, την πτώση, το αδιέξοδο, την επιθετικότητα, την καταναλωτική μανία, την ανασφάλεια, την απειλή, την ασυνεννοησία. Περιλαμβάνει τον βασανισμό και τον βιασμό της φύσης και των ζώων. Περιλαμβάνει την μηχανοποίηση και αριθμοποίηση κάθε έκφρασης του ανθρώπου από τον έρωτα  και το αγέννητο έμβρυο έως το θάνατο...

Μόνο που το "περιθώριο" αυτό που ο μοντέρνος "αισιόδοξος" προσπαθεί να αποφύγει είναι ήδη εγκατεστημένο μέσα του.

Η δική μας, της καθ' ημάς Ανατολής,  περί την αισιο-δοξία, δηλαδή περί την αίσια έκβαση των πραγμάτων, αντίληψη  είναι η Ελπίδα.

Το γελοίο του μοντερνισμού της αισιοδοξίας, είναι ότι δεν μπορεί να δεχθεί, ή μάλλον εξακολουθεί να αρνείται ότι ο άνθρωπος ως πεπερασμένος, ριγμένος μέσα στο γίγνεσθαι της ζωής και των ανατροπών της δεν μπορεί να είναι αυτός ο καθοδηγητής της έκβασης των πραγμάτων.
Δεν φτάνει ούτε η γνώση του ούτε η δύναμη των τεχνολογικών του επιτευγμάτων, ούτε η δύναμη της θέλησής του.
Δεν γνωρίζει και ούτε μπορεί να προβλέψει την ασθένεια ή τον θάνατό του. Δεν μπορεί να έχει τον πλήρη έλεγχο.  Μπορεί μόνο να παραδεχθεί με συντριβή και όχι με την έπαρση του "αισιόδοξου", την ατέλεια των γνώσεων και των προσπάθειών του, να παραδώσει την τελειότητα στο τέλειο Ον και να εντάξει μέσα σ'ένα σχέδιο που υπερβαίνει τις δυνάμεις του, τις δικές του ατελείς προβλέψεις και δυνατότητες.
Η Ελπίδα συνεπιφέρει το ανάλογο ήθος. Ο άνθρωπος που συντηρεί την ελπίδα μέσα του προϋποθέτει την αναγνώριση και την παραδοχή ότι ο κόσμος μας είναι ατελής και πεπερασμένος, ότι είναι μια "κοιλάδα των δακρύων", ότι έχει πολύ πόνο, αδικία και φόβο και συνειδητά προεκτείνει τα όριά του σ' ένα επέκεινα, στο άφατο και το άρρητο, άνευ του οποίου καμία ανθρώπινη ενέργεια ή κατάσταση δεν έχει νόημα. Ο άνθρωπος της ελπίδας έχει φρόνημα ταπεινό και συντετριμμένο, ζει μέσα στην ατέλεια και την φθορά του και γι' αυτό είναι προσγειωμένος και ρεαλιστής.Θεμέλιο της ελπίδας του είναι αυτή η προέκταση, η  έξοδος από τον εαυτό του.

Το 1825 οι Μεσολογγίτες δεν ήταν αισιόδοξοι ή απαισιόδοξοι. [Πόσο κενό περιεχομένου και ηλίθιο θα ακουγόταν κάτι τέτοιο;] Οι Μεσολογγίτες, όντας απελπισμένοι από την εξάντληση και την πολιορκία είχαν τις ελπίδες τους σε αυτό που υπερβαίνει την ανθρώπινη ζωή, που βρίσκεται πάνω από τον βιολογικό και ψυχολογικό άνθρωπο, και συνιστά την πραγματική οντική ελευθερία του ανθρώπου να επιλέγει με κριτήριο "εκτός εαυτού". 

Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι ήταν η ενσάρκωση της ανθρώπινης ελπίδας που αγωνίζεται να φθάσει στη θέωση, που δεν ησυχάζει μέσα στη νάρκη της ναρκισσιστικής αισιοδοξίας και όπως θα πει ο μέγας Σολωμός υψώνει  με χαμόγελο την όψη τη φθαρμένη. 
Ο ποιητής μας δίνει την ουσιώδη διαφορά της οντολογικής ελπίδας από την νοησιαρχική και ψυχολογική αισιοδοξία, είναι : το χαμόγελο της φθαρμένης όψης.

Όχι τα νέα δεν είναι καλά για να δικαιούμαστε να είμαστε εμείς αισιόδοξοι.
Τα νέα είναι τέτοια ώστε να μπορούμε να νιώσουμε δέος  που δεν κατορθώσαμε ακόμα να σηκώσουμε κεφάλι από τη  μικρόνοια και τη ζωούλα μας και που ακόμα, μετά από 10.000 χρόνια πολιτισμού, δεν μπορούμε να ατενίσουμε το θαύμα του κόσμου και τον Θεό, έτσι ώστε να γεννηθεί μέσα μας μια αμυδρή Ελπίδα κάποτε να γίνουμε Άνθρωποι. 

Τι λες κι εσύ "Συλλέκτη νέων";


Υ.Γ  1) Το απόσπασμα από τους "Ελεύθερους Πολιορκημένους" που παραθέτω στην αρχή του κειμένου τούτου, συνιστάται για μελέτη σε όποιον θέλει να κατανοήσει το βάθος της ελπίδας και της  σύνδεσης της με την ελευθερία.

2) Η αλληλογραφία Αϊστάιν - Φρόυντ κυκλοφόρησε το 1933 σε τρίγλωσση έκδοση, απαγορεύθηκε όμως στη Γερμανία. Την ίδια χρονιά κάηκαν τα βιβλία του και τότε ο Φρόυντ είπε το γνωστό :  Τι πρόοδος! Τον Μεσαίωνα θα με καίγανε στην πυρά. Τώρα, καίνε στην πυρά τα βιβλία μου. Τουλάχιστον δεν είδε να καίγονται στα κρεματόρια όπου είχαν φυλακιστεί από το φασιστικό καθεστώς, οι  4 υπέργηρες αδελφές του, είχε πεθάνει. (1939)