_Λογικός Θετικισμός : Rudolf Carnap, Η Λογική Δομή του Κόσμου (ii)

V. H ενότητα του αντικειμένου

Εάν το κατασκευαστικό σύστημα που επιδιώκεται είναι δυνατό, τότε αυτό σημαίνει ότι τα αντικείμενα δεν έρχονται από ασύνδετες περιοχές αλλά ότι υπάρχει ένας κοινός τομέας, εντός του οποίου αυτά μπορούν να συλληφθούν εννοιολογικά  και κατά συνέπεια μια μόνο Επιστήμη: η ενοποιημένη Επιστήμη.

Αυτό δεν σημαίνει ότι το αντικείμενο μιας υψηλότερης βαθμίδας είναι μια απλή άθροιση μερών κάποιας χαμηλότερης, αλλά ότι σ’ αυτό ενυπάρχει μια λογική σχέση. Είναι σημαντικό να διακρίνουμε το όλο από το λογικό. Το όλο αποτελείται αθροιστικά από τα μέρη του , η λογική δομή είναι μια δήλωση στην οποία μπορούν να μεταφερθούν όλες οι δηλώσεις που αφορούν το όλο.

Παράδειγμα από την Γεωμετρία: Στην Γεωμετρία λαμβάνουμε ως στοιχεία τα απλά σημεία, τις γραμμές και τις επιφάνειες. Οι ανώτερες κατασκευές είναι συμπλέξεις αυτών των στοιχείων που γίνονται κατά ένα συγκεκριμένο λογικό τρόπο. Τα αντικείμενα που κατασκευάζονται διαφέρουν ουσιωδώς το ένα από το άλλο, παρ’ όλα αυτά οι δηλώσεις που μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτά είναι ταυτόχρονα και δηλώσεις των στοιχείων τους. Κι αυτό οφείλεται στο ότι υπάρχει ένα πεδίο απ’ όπου αυτές οι ποικίλες οντότητες ξεπροβάλλουν.

VI. Έννοια και Αντικείμενο

Για τον λογικό θετικισμό, σε κάθε έννοια αντιστοιχεί ένα αντικείμενο. Η διαφορά με την οποία  συνήθως αντιμετωπίζονται είναι ψυχολογικής φύσεως και έχει την αφετηρία της στον καρτεσιανό δυισμό. Η οπτική του «Κύκλου της Βιέννης»  (και του Κάρναπ) είναι μονιστική και ως εκ τούτου, αντικείμενο και έννοια αντιμετωπίζονται ομοίως.

Η διαφοροποίηση γίνεται από τον ιδεαλισμό, όπου τα αντικείμενα δημιουργούνται, και από τον ρεαλισμό όπου τα αντικείμενα εμφανίζονται.  Η κατασκευαστική θεωρία επιδιώκει να είναι μια ουδέτερη γλώσσα, στην οποία τα αντικείμενα κατασκευάζονται.  

Όλα τα «αντικείμενα» ταξινομούνται σε τρεις μεγάλες κατηγορίες : φυσικά (physical), ψυχολογικά (psychological), κοινωνιολογικά (cultural).

VII. Tα φορμαλιστικά προβλήματα του κατασκευαστικού συστήματος

Το κατασκευαστικό σύστημα, όπως ήδη είπαμε, δεν είναι μια σύνθεση μερών. Ένα αντικείμενο για να ενταχθεί σ’ αυτό πρέπει να εισαχθεί   με τον δικό του κατασκευαστικό ορισμό είτε αυτός προέρχεται από την τάξη του είτε από τις σχέσεις του.

Ως εκ τούτου αναγνωρίζονται δύο φόρμες εντός του κατασκευαστικού συστήματος :

α) η φόρμα αντικειμένου, με την οποία παρουσιάζονται τα κατασκευαστικά βήματα που ξεκινούν από τα εμπειρικά δεδομένα.

β) την φόρμα συστήματος, με οποία εννοούμε την ολότητα και των βημάτων, των αντικειμένων που παρήχθησαν και τις επιστημονικές μεταξύ τους σχέσεις.

Η βάση του κατασκευαστικού συστήματος είναι τα «βασικά στοιχεία» και οι «βασικές σχέσεις». Ως βασικά στοιχεία λαμβάνουμε τις «εμπειρίες μου», οντότητες που δεν έχουν ούτε όνομα ούτε ιδιότητες, και δεν  είναι περαιτέρω αναλύσιμες και μόνο με την ένταξή τους στο κατασκευαστικό σύστημα γίνονται πραγματικά συνθετικά στοιχεία.

Ως εκ τούτου οι πραγματικές βασικές έννοιες του κατασκευαστικού συστήματος, αυτές από τις οποίες παράγονται όλες οι εννοιολογήσεις της επιστήμης, δεν είναι τα βασικά στοιχεία αλλά οι βασικές σχέσεις.

Αυτό ανταποκρίνεται  αφενός  στην ιδρυτική υπόθεση της κατασκευαστικής θεωρίας ότι είναι ένα σύστημα σχέσεων, πρωτευόντος σχετικό με τα μέλη του, αφετέρου όμως η αφετηρία του είναι «αυτοψυχολογική» και είναι ένα πρόβλημα πώς από αυτήν την αφετηρία μπορούμε να οδηγηθούμε στις καθολικές παραδοχές του λογικού φορμαλισμού.

Πώς όμως οδηγούμαστε από τις «εμπειρίες μου» στις βασικές σχέσεις;

Ο Καρναπ απαντάει , οι βασικές σχέσεις αναδεικνύονται μέσα από μη τυπικές θεωρήσεις – εξετάσεις. Αυτές οι θεωρήσεις θα προετοιμάσουν ήδη τα χαμηλότερα επίπεδα του συστήματος διατυπώνοντας την ερώτηση «πώς» και υπό «ποια συνθήκη» τα αντικείμενα του χαμηλότερου επιπέδου μπορούν να κατασκευαστούν. Προχωρώντας ένας πολύ μικρός αριθμός βασικών σχέσεων, ίσως μόνο ένας, θα απαιτηθεί και μ’ αυτό και οδηγήσει στον κατασκευαστικό ορισμό του αντικειμένου και στην οριστική θέση του μέσα στο κατασκευαστικό σύστημα (LSW, p. 13).

To κατασκευαστικό σύστημα συνοδεύεται από 4 γλώσσες.  Η κύρια γλώσσα των ορισμών του είναι η λογική – συμβολική γλώσσα, ενώ ενδέχεται να παραχθούν 3 ακόμα βοηθητικές γλώσσες μετάφρασης : λέξεων, ρεαλιστική  και λειτουργική.

VIII. H φόρμα των επιστημονικών δηλώσεων

To κίνημα των νέο-θετικιστών υιοθετεί την θέση (thesis) 

Science deals only with the description of structural properties of objects

Η Επιστήμη ασχολείται μόνο με την περιγραφή των στρουκτουραλιστικών (δομικών) ιδιοτήτων των αντικειμένων (LSW, p. 19).

Για να αναπτύξουμε την έννοια της δομής που είναι θεμελιώδης στο κατασκευαστικό σύστημα είναι σημαντικό να διακρίνουμε δύο περιγραφικούς τρόπους για τα αντικείμενα κάθε τομέα:   

Α) την περιγραφή των ιδιοτήτων του (property description) και

Β) την περιγραφή των σχέσεών του (relative description).

Μια περιγραφή ιδιοτήτων αφορά τις ιδιότητες που έχει ένα αντικείμενο κάποιου τομέα, ενώ μια περιγραφή σχέσεων αφορά τις σχέσεις των αντικειμένων μεταξύ τους.

Για παράδειγμα :

Τα στοιχεία a, b, c ενός τομέα είναι άνθρωποι. Μπορούμε να δώσουμε μια περιγραφική ιδιοτήτων ως εξής :

Περιγραφική ιδιοτήτων	a	20 χρονών
	b	21 χρονών, κοντός , αδύνατος
	c	χοντρός
Περιγραφική σχέσεων	a	Είναι πατέρας του b, είναι 60 χρόνια μεγαλύτερος του c
	b	Είναι μητέρα του c
	c	Είναι γιος του b

Στον πρώτο τομέα που χρησιμοποιούμε μια περιγραφική ιδιοτήτων, μόνο ενδεχομενικά μπορούμε να αναχθούμε σε σχέσεις των αντικειμένων μεταξύ τους, όπως ότι ο b είναι ένα χρόνο μεγαλύτερος από τον a.

Αντίθετα στον δεύτερο τομέα που χρησιμοποιούμε μια περιγραφική σχέσεων, οδηγούμαστε κατ’ ανάγκη σε ιδιότητες των αντικειμένων, όπως ότι το b είναι θηλυκό.

Αν και συχνά έχουμε και τους δύο τύπους περιγραφής, δεν είναι όμως της ίδιας αξίας.

 Οι δηλώσεις που αξιώνουν επιστημονική νομιμοποίηση είναι αυτές που περιγράφουν  τις  σχεσιακές ιδιότητες  των αντικειμένων, διότι αυτές μπορούν να μεταφραστούν σε μια τυπική λογική γλώσσα. Επομένως η περιγραφική των σχέσεων αποτελεί την βάση της ενοποιημένης Επιστήμης.

Περαιτέρω πρέπει να αποτελεί στόχο για κάθε επιστήμη η μετάβαση  από τις περιγραφικές ιδιοτήτων   σε μια καθαρή περιγραφική σχέσεων.

Στον βαθμό που σε κάποια επιστήμη ο μετασχηματισμός αυτός δεν είναι ακόμα εφικτός, και η χρήση της περιγραφικής ιδιοτήτων υποκαθιστά και την περιγραφική των σχέσεων, αυτό υποδεικνύει τον προσωρινό χαρακτήρα της υπό εξέταση επιστημονικής θεωρίας.

Παράδειγμα :

Στη φυσική όταν χρησιμοποιούμε λέξεις για να περιγράψουμε ένα χρώμα π.χ. «κόκκινο», «μπλε»… έχουμε μια περιγραφική ιδιοτήτων που ανταποκρινόταν στον ατελή χαρακτήρα της θεωρίας του φωτός πριν την ανακάλυψη των οπτικών κυμάτων. Σήμερα αυτές οι λέξεις δεν είναι παρά συντομογραφίες, αφού τα ονόματα των χρωμάτων μπορούν να μεταφραστούν στις συχνότητες των οπτικών κυμάτων της νέας θεωρίας.

ΙΧ. Η έννοια της δομής

Μια ιδιαίτερη κατηγορία της περιγραφικής των σχέσεων είναι η δομική περιγραφή (structure description) .

H δομική περιγραφή είναι μια επιπλέον αφαίρεση από την περιγραφική των σχέσεων, η οποία υποδηλώνει μόνο την δομή της σχέσης, δηλ. το σύνολο των τυπικών ιδιοτήτων του αντικειμένου.

Με τον όρο τυπικές ιδιότητες εννοούμε αυτές που μπορούν να τυποποιηθούν χωρίς αναφορά στο νόημα της σχέσης και στο είδος των αντικειμένων που σχετίζονται.

Οι τυπικές ιδιότητες των σχέσεων μπορούν να οριστούν επακριβώς με την βοήθεια της συμβολικής λογικής και τελικά με την βοήθεια λίγων βασικών στοιχείων που συγκροτούν την βάση της τυπικής λογικής.

Παράδειγμα :

Ο καλύτερος τρόπος για να καταλάβουμε την έννοια της δομικής περιγραφής είναι να σκεφτούμε ένα διάγραμμα με βέλη, όπως π.χ. αυτά που παριστάνουν ιεραρχίες ή γενεαλογικά δένδρα.

Όλα τα μέλη της σχέσης παριστάνονται με σημεία. Από κάθε σημείο ένα βέλος  κατευθύνεται σε άλλα σημεία που βρίσκονται σε προηγούμενο στάδιο της σχέσης. Ένα διπλό βέλος σημαίνει ότι η σχέση καταγράφεται και προς τις δύο κατευθύνσεις. Ένα βέλος που γυρίζει στην δική του θέση ορίζει ένα μέλος σε σχέση με τον εαυτό του.

Το διάγραμμα των βελών είναι η συμβολική αναπαράσταση της δομής.

Εάν δύο σχέσεις παρουσιάζουν το ίδιο διάγραμμα βελών αυτές είναι ισομορφικές ή δομικά ισοδύναμες, ασχέτως εάν τα αντικείμενά τους είναι πόλεις στον οδικό χάρτη, σχέσεις συγγένειας μεταξύ ανθρώπων ή το πρόγραμμα πτήσεων μιας αεροπορικής εταιρίας.

Αποκαλούμε δύο διαγράμματα ισοδύναμα εάν το ένα εξ αυτών μπορεί να μεταφερθεί στο άλλο χωρίς να διαρρηγνύονται οι συνδέσεις.

Χ. Δομικές Περιγραφές

Είδαμε ότι από μια περιγραφική σχέσεων μπορούμε να οδηγηθούμε σε ένα διάγραμμα που να παριστά αυτές τις σχέσεις χωρίς καμία αναφορά στο νόημα ή στο περιεχόμενό τους.

Αυτό είναι ένα από τα βασικότερα βήματα.

Είδαμε παραπάνω  ότι από μια περιγραφή των σχέσεων (relative description) μπορούμε να οδηγηθούμε σε μια περιγραφή των ιδιοτήτων   (property description)  δηλαδή σε ατομικές ιδιότητες. Στην περίπτωση της δομής αυτό δεν ισχύει.

Οι δομικές περιγραφές αποτελούν το υψηλότερο επίπεδο της τυποποίησης και της αποϋλοποίησης. Και όπως παραδέχεται ο ίδιος ο Κάρναπ :

If we are given an arrow diagram which contains nothing but double arrows, then we know that  it represents the structure of a symmetrical relate , but it is no longer evident whether it represents persons under the relations of acquaintance, or towns under the relation of direct telephone connection.

Εάν δώσουμε ένα διάγραμμα διπλών βελών ξέρουμε ότι αντιπροσωπεύει μια συμμετρική σχέση, αλλά δεν είναι πλέον δυνατόν να γνωρίζουμε εάν παρουσιάζει σχέσεις προσώπων  υπό συνθήκες γνωριμίας ή πόλεων σε σχέση με τις τηλεφωνικές συνδέσεις. (LSW, p. 23).

 Bέβαια, όπως αναγνωρίζει και ο ίδιος, ένας επιστήμονας πρέπει να είναι σε θέση να γνωρίζει εάν αναφέρεται σε ανθρώπους ή σε χωριά ή σε οτιδήποτε άλλο. Αυτό είναι ένα στοιχείο που διαφοροποιεί τις επιμέρους εμπειρικές επιστήμες, το γεγονός δηλαδή ότι πρέπει να διακρίνουν τις διαφορετικές οντότητες.

Η ενοποιημένη όμως Επιστήμη, η οποία είναι η εργασία της Φιλοσοφίας της επιστήμης δείχνει και υποστηρίζει τον φορμαλιστικό ορίζοντα μέσα στον οποίο κάθε επιστημονική δήλωση κρίνεται ως προς το κύρος και την αλήθεια της.

Αυτό προκύπτει από την εξαγωγή των μαθηματικών από την καθαρή Λογική, που όπως έδειξε η εργασία των Russel – Whitehead δίνοντας μια αυστηρή απόδειξη ότι τα μαθηματικά δεν είναι τίποτα παραπάνω από δομικές δηλώσεις.

Επομένως η οριστική περιγραφή, το τι μπορούμε να γνωρίζουμε πέραν πάσης αμφισβήτησης, πραγματοποιείται μόνο με την δομική περιγραφή.

ΧΙ. Για τις οριστικές περιγραφές

Είδαμε ότι μια δομική περιγραφή θεωρείται οριστική όταν είναι εντελώς απαλλαγμένη από κάθε στοιχείο υποκειμενικότητας.

Η οριστική περιγραφή δεν αιχμαλωτίζεται στην αντιληπτική ικανότητα ούτε παραθέτει μια λίστα με ιδιότητες του υπό εξέταση αντικειμένου. Παρέχει μόνο τις χαρακτηριστικές εκείνες ιδιότητες που απαιτούνται για να αναγνωριστεί κατηγορηματικά το υπό συζήτηση αντικείμενο μέσα στον τομέα των αντικειμένων που εξετάζεται.

Έτσι κάθε επιστημονική δήλωση μπορεί κατ’αρχήν να μεταφερθεί σε μια δήλωση που περιέχει μόνο δομικές ιδιότητες και την ένδειξη του πεδίου στο οποίο ανήκει. Αυτό ισχύει όχι μόνο για τα ατομικά αντικείμενα αλλά και για τα γενικά δηλ. για έννοιες,, κατηγορίες, σχέσεις κλπ.

Η θεμελιώδης θέση της δομικής θεωρίας είναι ότι θεμελιακά υπάρχει μόνο ένα πεδίο αντικειμένων και ότι κάθε επιστημονική δήλωση είναι για τα αντικείμενα αυτού του πεδίου. Για την επιστήμη, αυστηρά μιλώντας, ότι ανήκει στο υλικό είναι σε τελική ανάλυση υποκειμενικό.

Πρότυπο για όλες τις επιστήμες είναι η Φυσική επιστήμη, της οποίας όλες οι δηλώσεις μπορούν να μεταφραστούν σε  – οριστικές – δομικές - μαθηματικές δηλώσεις.

Επίλογος

Από την σύντομη και συνοπτική αυτή παρουσίαση των αφετηριακών πεποιθήσεων όπως αναγράφονται στο πρώιμο έργο του Ρ.Κάρναπ «Η Λογική Δομή του Κόσμου», γίνεται νομίζω φανερός ο στόχος τον οποίον έθεσε ο νεότερος θετικισμός. Στόχος ήταν η «κατασκευή» μιας μετα-Επιστήμης.

Αυτή η μετα-επιστημονική θεώρηση του κόσμου, επεδίωκε την εντελή εξήγηση του φυσικού, πολιτικού, ιστορικού και ανθρώπινου γίγνεσθαι επί της βάσεως της Λογικής.

Η μετα-επιστήμη θα ήταν απαλλαγμένη από αξιολογικές κρίσεις και η ηθική ταλάντευση καθώς και η αμφιβολία που συνοδεύουν όλα τα ανθρώπινα εγχειρήματα θα ήταν άγνωστα.

Το φιλόδοξο αυτό πρόγραμμα που στον πυρήνα του περιέκλειε την πιο μεταφυσική αγωνία του ανθρώπου για την ανεύρεση ακλόνητων  βεβαιοτήτων, δεν ήταν λιγότερο μεταφυσικό από άλλα συστήματα που επιδιώκουν την υπέρβαση του πολύτροπου και πολυδύναμου χαρακτήρα των επίγειων πραγματικοτήτων και επαγγέλλονται το τέλος της ανθρώπινης ιστορίας. Οι επίγειες πραγματικότητες είναι τα πεδία όπου αναπτύσσονται τα ανθρώπινα πάθη, τα σφάλματα, οι άδικες πράξεις, και η πεποίθηση ότι μπορούμε κάποτε να υπερβούμε το «κακό» που προέρχεται από αυτές, δεν είναι λιγότερο θρησκευτικού χαρακτήρα από οποιοδήποτε άλλο θρησκευτικό δόγμα. 

Το γεγονός ότι το φιλόδοξο αυτό πρόγραμμα ματαιώθηκε προσκρούοντας σε ανυπέρβλητα εμπόδια τεχνικής και όχι μόνο φύσεως, δείχνει ότι μια κυριαρχία επί των επίγειων πραγματικοτήτων δεν μπορεί να συμβεί παρά μόνο μέσα από την ίδια την καταστροφή τους.

Οι ίδιοι οι εμπνευστές του  από  αντικειμενικοί και νηφάλιοι στοχαστές, αλλά και από ένθερμοι υποστηρικτές των ιδεών της κοινωνικής δικαιοσύνης,  της ελευθερίας και της ανεκτικότητας, του σοσιαλισμού συμπεριλαμβανομένου, γίνονται οι εκφραστές του πιο άκαμπτου και αποστασιοποιημένου από την πραγματική ζωή, την ζώσα επιστημονική εμπειρία και την περιπέτεια του ανθρώπινου λόγου και της ανθρώπινης ύπαρξης, απολυταρχισμού  που θα μπορούσε να περιμένει κανείς.

Ο Λογικός Θετικισμός δέχθηκε την πιο σκληρή κριτική και εγκαταλείφθηκε ως συγκεκριμένο πρόγραμμα.

Περαιτέρω ο οραματισμός για μια ενιαία πλήρη γλώσσα της επιστήμης, ικανή να εκφράσει την επιστημονική γνώση αποδείχθηκε και με τα θεωρήματα του Κούρτ Γκέντελ (Gödel, 1906 -1978) της μη πληρότητας και μη αντιφατικότητας, ως μια ιδέα εξιδανικευμένη, μη ανταποκρινόμενη στην ανάπτυξη όχι μόνο των κοινωνικών επιστημών αλλά ούτε καν των μαθηματικών.

Παρ’ όλα αυτά όμως, οι στοχεύσεις του και τα αιτήματά του διαχύθηκαν ως η έσχατη κληρονομιά του διαφωτιστικού εγχειρήματος, εμπνέουν ακόμα και είναι παρόντα στα επιστημονικά και οικονομικά εκείνα μοντέλα που κυριαρχούν  στον δυτικό κόσμο έχοντας συσσωρεύσει  ένα πλήθος αδιεξόδων και προβλημάτων.  

Βιβλιογραφία :

·         Carnap, R. The logical structure of the World and the Pseudoproblems in philosophy, Caru Publishing Company, Illinois, 2003.

·         Carnap, R.,  Φιλοσοφία και Λογική Σύνταξη, μτφρ. Ιωάννας Γόρδου, εισ.Νικ. Αυγελή, Εκδ. Εγνατία, Θεσσαλονίκη, 1975

·         Μπενιέ Ζαν – Μισέλ, Ιστορία της Νεωτερικής και σύγχρονης φιλοσοφίας, φυσιογνωμίες και έργα, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 2001,

Πελεγρίνης, Θ., Λεξικό της Φιλοσοφίας, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004