ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Κεφάλαιο πρώτο : Το κακό
Το πρώτο πράγμα που μπορούμε να πούμε για το κακό είναι ότι είναι σύνηθες. Δηλαδή, ότι διαχρονικά πάρα πολλοί άνθρωποι, με πάρα πολλούς τρόπους, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης, βρίσκονται να είναι μπλεγμένοι μ'αυτό.
Αυτή η διαπίστωση μας οδηγεί να σκεφτούμε ότι οι προκλήσεις του κακού δεν είναι κάτι που ιδιοσυγρασιακά απασχολούν κάποιους ευαίσθητους ανθρώπους (πχ. καλλιτέχνες, ποιητές κλπ) ή κάποιους ακαδημαϊκούς που δεν έχουν πώς να περάσουν την ώρα τους.
Το γεγονός ότι είμαστε εκτεθειμένοι στην πρόκληση του κακού, σημαίνει ότι αυτό εμπίπτει στο επίπεδο της εμπειρίας μας και μάλιστα αυτής που θα ονομάζαμε πρωτοπρόσωπη εμπειρία. Το ότι υποφέρουμε, σωματικά ή ψυχικά όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το κακό, δεν ανήκει σε ένα πεδίο εννοιολογικών διασαφήσεων στο οποίο όλοι ενδεχομένως θα μπορούσαμε να έχουμε μια συμφωνία. Έτσι, κάθε άνθρωπος αλλά και κάθε κουλτούρα προσπαθεί να προσδιορίσει και να εκφράσει αυτό το βίωμα χρησιμοποιώντας κάποιες γενικά αποδεκτές έννοιες, πράγμα που σημαίνει ότι κάτι που θα το αναγνωρίζαμε ως κακό σήμερα, ενδεχομένως σε άλλη εποχή ή σε άλλο πολιτιστικό πλαίσιο να μην προσδιοριζόταν έτσι, ως κακό.
Επομένως, χρειάζεται να επιμείνουμε στο να κατανοήσουμε σε τι συνίσταται η πρόκληση του κακού καθεαυτή, τι είναι αυτό που συνιστά σκάνδαλο και ασυμβατότητα την ύπαρξη του βιώματος του υποφέρειν.
Αυτή είναι η βασικότερη δυσκολία: το να προσεγγίσουμε την πρόκληση του κακού με τρόπο επαρκή και κατάλληλο προς την ίδια.
Περαιτέρω η δυσκολία μας δεν αφορά μόνο το κακό (την ύπαρξη ή την
ανυπαρξία του, το τι σημαίνει κλπ), αφορά εξίσου και το καλό. Αν συγκρίνουμε την γοητεία που μας ασκούν οι μεγάλοι κακούργοι της ιστορίας και οι μεγάλοι άγιοι, θα διαπιστώσουμε ότι σκανδαλωδώς οι πρώτοι μας συναρπάζουν περισσότερο ενώ οι δεύτεροι είναι σχεδόν βαρετοί.
Παραφράζοντας έναν απ'τους αφορισμούς του Βίτγκεστάιν (Ludwig Wittgenstein, 1889 -1951), εάν ένας όντως άγιος υπήρχε δεν θα μπορούσαμε να τον καταλάβουμε. Η κακία φαίνεται να είναι περισσότερο του κόσμου τούτου, περισσότερο οικεία και ζωντανή από την αλλοκοσμική υπερβατικότητα της παναγιότητας.
Γι αυτό το κακό έχει μια τραγική διάσταση. Τραγικό, εδώ δεν σημαίνει κυρίως το λογοτεχνικό είδος, αλλά αναφέρεται στις θεμελιωδώς οντολογικές συνθήκες που αποτελούν το υπέδαφος των γεγονότων εκείνων που νοηματοδοτούμε ως "τραγικά γεγονότα". Η τραγική διάσταση του κακού είναι ότι οι άνθρωποι πράττοντας το κακό ή γινόμενοι οι ίδιοι κακοί, αν κι έρχονται σε μια θεμελιώδη αντίθεση με την υπόλοιπη πραγματικότητα, δεν συμβαδίζουν και δεν συγχρονίζονται με τον κόσμο, με τους συνανθρώπους τους, ακόμα και με τους εαυτούς τους, παρ'όλα αυτά εξακολουθούν με κάποιο τρόπο να είναι προσκολημμένοι σ'αυτό.
Από την εποχή του Πλάτωνα, όλη η δυτική φιλοσοφία μπορεί να διαβαστεί ως ένας εκτεταμένος διαλογισμός που προσπαθεί να αποκαλύψει τα βασικά, σύμφυτα με την ανθρώπινη πράξη μεταφυσικά προβλήματα που την καθιστούν τραγική.
Ετσι, μπορούμε να διακρίνουμε σχετικά με το κακό τις δυο όψεις του θεωρητικού μας πλαισίου :
Πρώτο, Το κακό προκαλεί την ηθική οντολογία μας, την κατανόησή μας για την ηθική υφή του Κόσμου, αφού ο Κόσμος χαρακτηρίζεται από θεμελιώδεις ηθικές συγκρούσεις και ασυμμετρίες. Ερχόμενοι αντιμέτωποι με μια καταστατική διαμάχη, που σε οριακές στιγμές παίρνει την ασυμφιλίωτη μορφή του ηθικού διλήμματος, πολλοί υιοθετούν την άποψη ότι ο κόσμος είναι ριζικά αφιλόξενος και συγκρουσιακός. Η παραδοχή αυτή χρησιμοποιείται ως ένας παραγωγικός συλλογισμός από τον οποίο προκύπτει όλη η ηθική ασυμμετρία που συναντάμε.
Ακόμα κι αν κάποιος θα ήθελε να αρνηθεί την ύστατη πραγματικότητα των ηθικών συγκρούσεων ανάμεσα στο κακό και στο καλό και των διλημμάτων, δεν μπορεί να αρνηθεί την παροντική ύπαρξη και παρουσία τους στις ζωές μας.
Κατόπιν τούτων κι αν το κακό ριζώνει στο υπαρκτικό μας πλαίσιο και φυσικοποιείται ("φύσει"), απειλώντας να ανατρέψει την πίστη μας στη ύπαρξη του ηθικού θεμελίου του κόσμου, πώς μπορούμε ως χριστιανοί, να επιμείνουμε στην πεποίθησή μας ότι ο κόσμος βρίσκεται θεμελιωμένος στην αγάπη και την παντοδυναμία του Τριαδικού Θεού;
Δεύτερο, Το κακό προκαλεί την ηθική ανθρωπολογία μας, διότι αποκαλύπτει ότι η ανθρωπινη πράξη -ειδικότερα η ανθρώπινη αυτονομία- είναι πολύ περισσότερο προβληματική απο όσο θέλουμε να πιστεύουμε και ότι πρέπει να είμαστε περισσότερο επιφυλακτικοί στον καταλογισμό της πράξης στον πράττοντα. Κοινός τόπος όλων των διάσημων κλασικών τραγωδιών είναι ότι οι ζωές μας δεν είναι πράγματι και εντελώς υπό τον έλεγχό μας, ότι υπάρχει κάτι άλλο πέρα από το Εγώ, που ορίζει την μοίρα του. Αλλά κάτι τέτοιο είναι δύσκολο να το καταλάβουμε, γιατί τι θα μπορούσε να ήταν κάτι έξω από εμάς που μας κυβερνάει σα να είμαστε ενεργούμενα; Και ποιά είναι, τότε η θέση μας μέσα στον κόσμο; Εαν υπάρχει μια υπερκείμενη ημών "νομοθεσία" ποιανού κόσμου είναι και τι είδους πλάσματα είμαστε;
Απ' όσα ειπώθηκαν έως εδώ καταλαβαίνουμε ότι το κακό και οι επιπτώσεις του στην ζωή και την ύπαρξή μας, κάνει πιο περίπλοκη την σχέση μας με την πραγματικότητα, πιο δυνητικά δημιουργική και εξελισσόμενη, απ' ότι οποιουδήποτε άλλου πλάσματος. Η εμπειρία των τραγικών συγκρούσεων, των ηθικών διλημμάτων κλπ, κατα κάποιο τρόπο εξευγενίζει την ανθρώπινη ύπαρξη, παρέχοντας της την εμπειρία αυτού που την υπερβαίνει χωρίς ποτέ αυτή η εμπειρία να μπορεί να γίνει απολύτως καταληπτή.
Όπως έχει επισημάνει ο Βάλτερ Μπένγιαμιν (Valter Benjiamin, 1892-1940) σχετικά με την τραγωδία:
Ο Χορός στην Αντιγόνη του Σοφοκλή εκφράζει μια παρόμοια ιδέα για την "παράξενη" θέση του ανθρώπου στον κόσμο (στ.1324-1327)
Άρρηκτα συνδεδεμένη με τις προκλήσεις του κακού είναι η δυνατότητα που έχει ο άνθρωπος να τις υπερβαίνει κι είναι αυτή η υπερβατικότητα που κάνει δυσδιάκριτα τα όρια ανάμεσα στο "έσω" και στο " έξω", ανάμεσα στον "εαυτό" και στους "άλλους", κι εξαιτίας της τίθενται και καταπίπτουν τα όρια, με ισοπεδωτικές πολλές φορές συνέπειες για τον τραγικό άνθρωπο. Πάνω σ'αυτήν την λεπτή μεμβράνη που κάποιοι την αποκαλούν "καλή τύχη", συμβαίνουν οι τραγικές συγκρούσεις και οι οδύνες που συνοδεύουν την ανθρώπινη ζωή. Η εύθραυστη αυτή μεμβράνη είναι ο "τόπος" μας και η ανθρώπινη πράξη δεν είναι το απόρθητο οχυρό, το "ιερό των ιερών" (sactum sanctorum) του υποκειμενισμού που διαπερνά απ'άκρο σ'άκρο τον κόσμο αλλά μάλλον η αποκάλυψη της ευθραυστότητάς του που είναι και δική μας.
Συμπερασματικά, το κακό προκαλεί την αντίληψή μας για την βαθύτερη δομή της ύπαρξής μας καθώς και την βαθύτερη δομή του κόσμου στον οποίο ζούμε.
Τι ήταν, λοιπόν, αυτό που δυσκόλεψε και απέτρεψε τη νεωτερικότητα από το να σκεφτεί το κακό;
Στο επόμενο : Τερατωδία και Θεοδικία
Κεφάλαιο πρώτο : Το κακό
Το πρώτο πράγμα που μπορούμε να πούμε για το κακό είναι ότι είναι σύνηθες. Δηλαδή, ότι διαχρονικά πάρα πολλοί άνθρωποι, με πάρα πολλούς τρόπους, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης, βρίσκονται να είναι μπλεγμένοι μ'αυτό.
Αυτή η διαπίστωση μας οδηγεί να σκεφτούμε ότι οι προκλήσεις του κακού δεν είναι κάτι που ιδιοσυγρασιακά απασχολούν κάποιους ευαίσθητους ανθρώπους (πχ. καλλιτέχνες, ποιητές κλπ) ή κάποιους ακαδημαϊκούς που δεν έχουν πώς να περάσουν την ώρα τους.
Το γεγονός ότι είμαστε εκτεθειμένοι στην πρόκληση του κακού, σημαίνει ότι αυτό εμπίπτει στο επίπεδο της εμπειρίας μας και μάλιστα αυτής που θα ονομάζαμε πρωτοπρόσωπη εμπειρία. Το ότι υποφέρουμε, σωματικά ή ψυχικά όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το κακό, δεν ανήκει σε ένα πεδίο εννοιολογικών διασαφήσεων στο οποίο όλοι ενδεχομένως θα μπορούσαμε να έχουμε μια συμφωνία. Έτσι, κάθε άνθρωπος αλλά και κάθε κουλτούρα προσπαθεί να προσδιορίσει και να εκφράσει αυτό το βίωμα χρησιμοποιώντας κάποιες γενικά αποδεκτές έννοιες, πράγμα που σημαίνει ότι κάτι που θα το αναγνωρίζαμε ως κακό σήμερα, ενδεχομένως σε άλλη εποχή ή σε άλλο πολιτιστικό πλαίσιο να μην προσδιοριζόταν έτσι, ως κακό.
Επομένως, χρειάζεται να επιμείνουμε στο να κατανοήσουμε σε τι συνίσταται η πρόκληση του κακού καθεαυτή, τι είναι αυτό που συνιστά σκάνδαλο και ασυμβατότητα την ύπαρξη του βιώματος του υποφέρειν.
Αυτή είναι η βασικότερη δυσκολία: το να προσεγγίσουμε την πρόκληση του κακού με τρόπο επαρκή και κατάλληλο προς την ίδια.
Περαιτέρω η δυσκολία μας δεν αφορά μόνο το κακό (την ύπαρξη ή την
Παραφράζοντας έναν απ'τους αφορισμούς του Βίτγκεστάιν (Ludwig Wittgenstein, 1889 -1951), εάν ένας όντως άγιος υπήρχε δεν θα μπορούσαμε να τον καταλάβουμε. Η κακία φαίνεται να είναι περισσότερο του κόσμου τούτου, περισσότερο οικεία και ζωντανή από την αλλοκοσμική υπερβατικότητα της παναγιότητας.
Γι αυτό το κακό έχει μια τραγική διάσταση. Τραγικό, εδώ δεν σημαίνει κυρίως το λογοτεχνικό είδος, αλλά αναφέρεται στις θεμελιωδώς οντολογικές συνθήκες που αποτελούν το υπέδαφος των γεγονότων εκείνων που νοηματοδοτούμε ως "τραγικά γεγονότα". Η τραγική διάσταση του κακού είναι ότι οι άνθρωποι πράττοντας το κακό ή γινόμενοι οι ίδιοι κακοί, αν κι έρχονται σε μια θεμελιώδη αντίθεση με την υπόλοιπη πραγματικότητα, δεν συμβαδίζουν και δεν συγχρονίζονται με τον κόσμο, με τους συνανθρώπους τους, ακόμα και με τους εαυτούς τους, παρ'όλα αυτά εξακολουθούν με κάποιο τρόπο να είναι προσκολημμένοι σ'αυτό.
Από την εποχή του Πλάτωνα, όλη η δυτική φιλοσοφία μπορεί να διαβαστεί ως ένας εκτεταμένος διαλογισμός που προσπαθεί να αποκαλύψει τα βασικά, σύμφυτα με την ανθρώπινη πράξη μεταφυσικά προβλήματα που την καθιστούν τραγική.
Ετσι, μπορούμε να διακρίνουμε σχετικά με το κακό τις δυο όψεις του θεωρητικού μας πλαισίου :
Πρώτο, Το κακό προκαλεί την ηθική οντολογία μας, την κατανόησή μας για την ηθική υφή του Κόσμου, αφού ο Κόσμος χαρακτηρίζεται από θεμελιώδεις ηθικές συγκρούσεις και ασυμμετρίες. Ερχόμενοι αντιμέτωποι με μια καταστατική διαμάχη, που σε οριακές στιγμές παίρνει την ασυμφιλίωτη μορφή του ηθικού διλήμματος, πολλοί υιοθετούν την άποψη ότι ο κόσμος είναι ριζικά αφιλόξενος και συγκρουσιακός. Η παραδοχή αυτή χρησιμοποιείται ως ένας παραγωγικός συλλογισμός από τον οποίο προκύπτει όλη η ηθική ασυμμετρία που συναντάμε.
Ακόμα κι αν κάποιος θα ήθελε να αρνηθεί την ύστατη πραγματικότητα των ηθικών συγκρούσεων ανάμεσα στο κακό και στο καλό και των διλημμάτων, δεν μπορεί να αρνηθεί την παροντική ύπαρξη και παρουσία τους στις ζωές μας.
Κατόπιν τούτων κι αν το κακό ριζώνει στο υπαρκτικό μας πλαίσιο και φυσικοποιείται ("φύσει"), απειλώντας να ανατρέψει την πίστη μας στη ύπαρξη του ηθικού θεμελίου του κόσμου, πώς μπορούμε ως χριστιανοί, να επιμείνουμε στην πεποίθησή μας ότι ο κόσμος βρίσκεται θεμελιωμένος στην αγάπη και την παντοδυναμία του Τριαδικού Θεού;
Δεύτερο, Το κακό προκαλεί την ηθική ανθρωπολογία μας, διότι αποκαλύπτει ότι η ανθρωπινη πράξη -ειδικότερα η ανθρώπινη αυτονομία- είναι πολύ περισσότερο προβληματική απο όσο θέλουμε να πιστεύουμε και ότι πρέπει να είμαστε περισσότερο επιφυλακτικοί στον καταλογισμό της πράξης στον πράττοντα. Κοινός τόπος όλων των διάσημων κλασικών τραγωδιών είναι ότι οι ζωές μας δεν είναι πράγματι και εντελώς υπό τον έλεγχό μας, ότι υπάρχει κάτι άλλο πέρα από το Εγώ, που ορίζει την μοίρα του. Αλλά κάτι τέτοιο είναι δύσκολο να το καταλάβουμε, γιατί τι θα μπορούσε να ήταν κάτι έξω από εμάς που μας κυβερνάει σα να είμαστε ενεργούμενα; Και ποιά είναι, τότε η θέση μας μέσα στον κόσμο; Εαν υπάρχει μια υπερκείμενη ημών "νομοθεσία" ποιανού κόσμου είναι και τι είδους πλάσματα είμαστε;
Απ' όσα ειπώθηκαν έως εδώ καταλαβαίνουμε ότι το κακό και οι επιπτώσεις του στην ζωή και την ύπαρξή μας, κάνει πιο περίπλοκη την σχέση μας με την πραγματικότητα, πιο δυνητικά δημιουργική και εξελισσόμενη, απ' ότι οποιουδήποτε άλλου πλάσματος. Η εμπειρία των τραγικών συγκρούσεων, των ηθικών διλημμάτων κλπ, κατα κάποιο τρόπο εξευγενίζει την ανθρώπινη ύπαρξη, παρέχοντας της την εμπειρία αυτού που την υπερβαίνει χωρίς ποτέ αυτή η εμπειρία να μπορεί να γίνει απολύτως καταληπτή.
Όπως έχει επισημάνει ο Βάλτερ Μπένγιαμιν (Valter Benjiamin, 1892-1940) σχετικά με την τραγωδία:
 |
| Βάλτερ Μπένγιαμιν |
Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία οποιαδήποτε κι αν είναι η "ηθική τάξη του σύμπαντος", ότι είναι η προσπάθεια του θνητού ανθρώπου, ενώ παραμένει ανόητος, ενώ παραμένει άναρθρος -την ίδια στιγμή που υπομένει τον τίτλο του ήρωα- να εγερθεί, να υψώσει τον εαυτό του μέσα σ' ένα κόσμο γεμάτο πόνο. Η παραδοξότητα της γέννησης μιας ευφυΐας μέσα σε μια ηθική αλαλία, μέσα σε μια ηθική νηπιακότητα, είναι το μεγαλειώδες στοιχείο της τραγωδίας.
Ο Χορός στην Αντιγόνη του Σοφοκλή εκφράζει μια παρόμοια ιδέα για την "παράξενη" θέση του ανθρώπου στον κόσμο (στ.1324-1327)
Κέρδος ζητάς 'αν είναι κέρδος τα δεινά
Είναι καλό, λίγο καιρό στις πίκρες να σκοντάφτεις.
Άρρηκτα συνδεδεμένη με τις προκλήσεις του κακού είναι η δυνατότητα που έχει ο άνθρωπος να τις υπερβαίνει κι είναι αυτή η υπερβατικότητα που κάνει δυσδιάκριτα τα όρια ανάμεσα στο "έσω" και στο " έξω", ανάμεσα στον "εαυτό" και στους "άλλους", κι εξαιτίας της τίθενται και καταπίπτουν τα όρια, με ισοπεδωτικές πολλές φορές συνέπειες για τον τραγικό άνθρωπο. Πάνω σ'αυτήν την λεπτή μεμβράνη που κάποιοι την αποκαλούν "καλή τύχη", συμβαίνουν οι τραγικές συγκρούσεις και οι οδύνες που συνοδεύουν την ανθρώπινη ζωή. Η εύθραυστη αυτή μεμβράνη είναι ο "τόπος" μας και η ανθρώπινη πράξη δεν είναι το απόρθητο οχυρό, το "ιερό των ιερών" (sactum sanctorum) του υποκειμενισμού που διαπερνά απ'άκρο σ'άκρο τον κόσμο αλλά μάλλον η αποκάλυψη της ευθραυστότητάς του που είναι και δική μας.
Συμπερασματικά, το κακό προκαλεί την αντίληψή μας για την βαθύτερη δομή της ύπαρξής μας καθώς και την βαθύτερη δομή του κόσμου στον οποίο ζούμε.
Τι ήταν, λοιπόν, αυτό που δυσκόλεψε και απέτρεψε τη νεωτερικότητα από το να σκεφτεί το κακό;
Στο επόμενο : Τερατωδία και Θεοδικία
(Η παρούσα ανάρτηση αποτελεί συνέχεια της ομώνυμης θεματικής, βασίζεται στο βιβλίο του Ch. Mathewes, Evil and the augustinian tradition, ed. Cambridge University Press, 2001 και προτείνουμε για την αρτιότητα της ανάγνωσης το διαβασμα των προηγούμενων αναρτήσεων στην κατηγορία Φιλοσοφικές Μελέτες)
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου