_Ειδικά θέματα Φιλοσοφίας του Δικαίου: Πολιτική Ανυπακοή (ii)

Σωκράτης: ένας πολιτικά υπάκουος φιλόσοφος;

(Μ έ ρ ο ς  : Δεύτερο)

Χάουαρντ Ζιν : «Δεν είμαι ουδέτερος»

O Χάουαρντ Ζιν συνεχίζει τη μακρά παράδοση πολιτικής ανυπακοής στις ΗΠΑ, που εγκαινίασε τον 19^ο αιώνα ο Ντέιβιντ Θορρώ[1] με το έργο του Πολιτική Ανυπακοή, ενάντια στην επιθετική πολιτική των ΗΠΑ στο Μεξικό,  συνεχίστηκε από την Ρόζα Πάρκς, τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, τον Μάλκομ Εξ, ενάντια στις φυλετικές και θρησκευτικές διακρίσεις και έφτασε μέχρι την ταραγμένη δεκαετία του ’60-’70 με  εκατοντάδες πράξεις πολιτικής ανυπακοής και διαμαρτυρίας απλών ανθρώπων ενάντια στον πόλεμο των κυβερνήσεων των ΗΠΑ στο Βιετνάμ.

Ο Ζιν συγκεφαλαιώνει όλη  την παράδοση των κινημάτων της διαφορετικότητας (ειρηνιστών, γυναικών, εγχρώμων, περιθωριακών, μειονοτήτων, φυλακισμένων κλπ)  που πρόβαλλαν δυναμικά στις δυτικές κοινωνίες κατά την διάρκεια του 20^ου αιώνα και σε μεγάλο βαθμό υπερσκέλισαν  τα αιτήματα των παραδοσιακών εργατικών κινημάτων για οικονομική ισότητα, για εξασφάλιση ίσων ευκαιριών εργασίας, εκπαίδευσης, συνθηκών διαβίωσης κλπ.,  με αυτά της αναγνώρισης των δικαιωμάτων των μειονοτήτων[2] και που τελικά βρήκαν την ολοκληρωμένη έκφρασή τους μέσα από την ιδεολογία της πλουραλιστικής ανεκτικότητας και την ομπρέλα «δικαιωμάτων» και των «ανθρώπινων δικαιωμάτων» εν γένει. 

Ο Ζιν, παραμένοντας στο χώρο της μαρξικής παράδοσης, υπογραμμίζει την αδιάρρηκτη σύνδεση των προβλημάτων, που τα κινήματα αυτά έφεραν στο προσκήνιο, με την κατοχή και τη διανομή του πλούτου, η οποία μέσα στην δεκαετία του ’80 καταλήγει στην ακραία φιλελεύθερη έκφραση του laissez faire  που εφαρμόζουν οι Ρήγκαν – Θάτσερ σε ΗΠΑ και Μ. Βρετανία[3].  

Το κίνητρο του κέρδους είναι απάνθρωπο. Επειδή αποσκοπεί στο χρήμα, δε νοιάζεται πώς βγαίνει αυτό το χρήμα, τι παράγει και ποιες είναι οι συνέπειες της διαδικασίας αυτής για τους ανθρώπους. Το καπιταλιστικό κίνητρο του κέρδους βασίζεται σ’ αυτό που αποκαλείται «ατομικό, ορθολογικό συμφέρον» και το σκεπτικό είναι ότι, αν ο καθένας επιδιώκει το ατομικό του ορθολογικό συμφέρον, η οικονομία θα αναπτύσσεται και ο κόσμος θα γίνει καλύτερος[4]

Ο Χ. Ζιν υιοθετεί την μαρξική αναλυτική των παραγωγικών σχέσεων για να εξηγήσει τα φαινόμενα της φτώχειας, της αδικίας, της καταπίεσης, της εκμετάλλευσης, του πολέμου, των διαταραγμένων σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων και της εκμετάλλευσης του φυσικού περιβάλλοντος.

Ωστόσο, ο ίδιος   κινείται στον πολιτικό χώρο του αναρχισμού, δηλώνοντας :

 Η προσωπική μου άρνηση να αποδεχτώ είτε το σοβιετικό σοσιαλισμό είτε τον αμερικάνικο καπιταλισμό ως μοντέλα δικαιοσύνης και ελευθερίας με οδήγησε, ενώ συμμετείχα στα κινήματα του ’60 στη διαρκή μελέτη της φιλοσοφίας του αναρχισμού.

Αυτό που με προσέλκυσε στον αναρχισμό ήταν η απόρριψη κάθε είδους επιβαλλόμενης εξουσίας, όπως είναι η εξουσία του κράτους, της εκκλησίας ή της εργοδοσίας[5]. 

Διατρέχοντας την ιστορία των ΗΠΑ, εκτιμά ότι η καταστατική αρχή της Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας της χώρας του, δηλαδή η εξασφάλιση  «της ζωής, της ελευθερίας και η επιδίωξη της ευημερίας» των πολιτών, που συγκροτούν το κρατικό μόρφωμα των ΗΠΑ, στην πράξη απέχει πολύ από την υλοποίησή της[6].   Και καταλήγει  να αναζητά την άμβλυνση των κοινωνικών ανισοτήτων μέσα από ένα μοντέλο πιο ορθολογικής διακυβέρνησης μικτής οικονομίας, το οποίο θα απαντά στην έλλειψη κοινωνικής συνοχής με την δημιουργία δομών  κοινωνικής δικαιοσύνης και πρόνοιας.

 Χρειαζόμαστε φρέσκια σκέψη, νέες προσεγγίσεις. Οι παλιές φόρμουλες του σοσιαλισμού έχουν απαξιωθεί από την εμπειρία του «σοσιαλισμού» στη Σοβιετική Ένωση και την Ανατολική Ευρώπη. Και το κοινότοπο εγκώμιο του καπιταλισμού δε δικαιολογείται από τις ανθρώπινες συνέπειες του αμερικάνικου συστήματος. Από την άλλη μεριά, οι μικτές σοσιαλιστικές και καπιταλιστικές οικονομίες της Σουηδίας, της Νορβηγίας, της Δανίας και της Ν. Ζηλανδίας έχουν πετύχει έναν ορισμένο βαθμό οικονομικής δικαιοσύνης, ένα υψηλό βιοτικό επίπεδο, χωρίς μεγάλες ανισότητες, για όλο τον πληθυσμό[7].

Ο Ζιν ως ιστορικός, στοιχειοθετεί το έργο του, προσκομίζοντας ένα πλούσιο εμπειρικό υλικό προσωπικών αναμνήσεων αλλά και περιστατικών που καταγράφηκαν στην διάρκεια περίπου δύο αιώνων αγώνων στη χώρα του.   Περιγράφοντας  εκατοντάδες περιπτώσεις άσκησης πολιτικής, οικονομικής,   ιδεολογικής και σωματικής βίας, εκατοντάδες περιπτώσεις εξαπάτησης, εξαγοράς, παραπλάνησης, διαφθοράς κυβερνητικών και δικαστικών αξιωματούχων, διαπλοκής μυστικών υπηρεσιών και μεγάλων οικονομικών τραστ  αλλά και εκατοντάδες περιπτώσεις ανθρώπων που είτε μεμονωμένα είτε σε μικρές ομάδες πρόβαλαν αντίσταση, μέσα σε χώρους δουλειάς, σε σχολές, σε στρατόπεδα, σε φυλακές, στο δρόμο, σε κάθε περίπτωση όπου ο άνθρωπος αντιμετωπιζόταν ως κάτι λιγότερο από άνθρωπος, ο Ζιν διακηρύττει:

Πραγματικά, είναι αδύνατο να είσαι ουδέτερος. Σε έναν κόσμο που κινείται ήδη προς συγκεκριμένη κατεύθυνση, όπου ο πλούτος και η δύναμη κατανέμονται ήδη με συγκεκριμένο τρόπο, ουδετερότητα σημαίνει ότι αποδεχόμαστε τα πράγματα όπως είναι τώρα.

……. Δεν ισχυρίζομαι ότι είμαι ουδέτερος και ούτε θέλω να είμαι.

……Σκοπός μου είναι να επηρεάσω τον αναγνώστη[8].

Η συνειδητή στράτευση του Ζιν τον καθιστά έναν ξεχωριστό διανοούμενο όχι μόνο σε σχέση με τους κοινωνικούς αγώνες της εποχής μας αλλά και σε σχέση με την θέση της επιστήμης και της σύγχρονης επιστημολογίας. Παραδέχεται ότι η επιστημονική γνώση δεν είναι «αντικειμενική» και κάθε επιστήμονας – ειδικός, πολύ περισσότερο στο χώρο της πολιτικής, της οικονομίας και της φιλοσοφίας ακόμα, προσφέροντας τις υπηρεσίες του στο κοινωνικό σύνολο ασκεί επιρροή που δεν είναι άσχετη από την θέση του μέσα σ’ αυτό, τις πεποιθήσεις του και την προσωπική του στάση.

Σήμερα, ιδιαίτερα στη χώρα μας έχουμε πολλές ευκαιρίες να σκεφτούμε ξανά τα ζητήματα της πολιτικής ανυπακοής.   Το τελευταίο διάστημα πρόβαλαν κινήματα, όπως το «Δεν πληρώνω», οι «Αγανακτισμένοι», οι «Σκουριές» κ.άλ. , εργαζόμενοι στη ΔΕΗ τα τελευταία 24ωρα καλούν τους συναδέλφους τους να σκίσουν τα έγγραφα πολιτικής επιστράτευσης που κηρύσσουν παράνομη την απεργία τους και να φανούν έτσι πολιτικά ανυπάκουοι απέναντι στην κυβέρνηση και την απόφαση πώλησης της επιχείρησης ενέργειας και του ορυκτού πλούτου της χώρας μας. 
Οι συζητήσεις έχουν ήδη "ανάψει" και λέξεις όπως "δικαίωμα", "νόμος"   "δικαιοσύνη" και "κοινωνικό συμφέρον" εξακοντίζονται εκατέρωθεν. 
 
Να λοιπόν, που η πολιτική ανυπακοή αποκτά ενδιαφέρον, για άλλους ως θέμα καλοκαιρινών πάνελς και πολιτικών διαξιφισμών κυβέρνησης και αξιωματικής αντιπολίτευσης και για μας εδώ ως ένα εγχείρημα της ανθρωπότητας να βρει τρόπους κοινής συμβίωσης και ελέγχου της εξουσίας.
 

---

[1]  Ο Χένρυ Ντέηβιντ Θόρω (1817-1862) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους οραματιστές της Αμερικής του 19ου αιώνα . Ελεύθερο πνεύμα και βαθύς γνώστης της φιλοσοφίας της ζωής έζησε για δύο χρόνια (1845-1847) στην περιοχή Walden Po στις όχθες της λίμνης Ουώλντεν, σε μια αρμονική διαδικασία αναζήτησης της ταυτότητας μέσα στην αδιάσπαστη ενότητα της φύσης. Στο έργο του «Πολιτική Ανυπακοή» ("Civil disobedience", 1849)  διατυπώνει μια θεωρία παθητικής αντίστασης απέναντι σε κάθε άδικη μορφή εξουσίας. Ήταν πολέμιος του δουλοκτητικού συστήματος. Έγραψε επίσης ποιήματα, δοκίμια κλπ.  Οι ιδέες του επηρέασαν, στον 20ο αιώνα, τον Μαχάτμα Γκάντι, τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, κ.ά.

[2] «Οι κριτικές τάσεις της κοινωνικής θεωρίας που δημιουργήθηκαν κατά ή αμέσως μετά την «αναβράζουσα» δεκαετία 1960, επικέντρωσαν κυρίως στο πρόβλημα της κυριαρχίας και της διαφοράς, εγκαταλείποντας ή βάζοντας βαθμηδόν σε δεύτερο πλάνο αυτό της εκμετάλλευσης και της ισότητας που ήταν συνυφασμένες στην κοινωνικο-οικονομική δόμηση της πολιτικής. Το άμεσο αποτέλεσμα της αλλαγής προσανατολισμού ήταν η εξάρτηση της κοινωνιο-επιστημονικής γνώσης από την ηθική εκδοχή της πολιτικής. Αυτή η εξάρτηση συνεισέφερε στην αντικατάσταση του προτάγματος της ισότητας από διεκδικήσεις με κύριο προσανατολισμό την αναγνώριση της διαφοράς.»

βλ. Γεωργούλας Αντώνης, Κοινωνικές θεωρίες εν δράσει, εκδ. Τόπος, Αθήνα 2010, σελ. 31 & κεφ. 3 Ιστορικότητα και κοινωνικά κινήματα. σελ.71-113

[3] Χάουρντ Ζιν, Διακηρύξεις Ανεξαρτησίας, εκδ. Εξάρχεια, Αθήνα 2009, σελ. 19

[4] ό.π. σελ. 195

[5] ό.π. σελ. 305

[6] ό.π. σελ. 132

[7] ό.π.σελ. 199

[8] ό.π. σελ. 25