_Hannah Arendt: η Ανθρώπινη Κατάσταση (ii)

ο μόχθος

Στην βάση της ανθρώπινης κατάστασης,  η Άρεν αναγνωρίζει τον μόχθο. 

Ο μόχθος είναι η δραστηριότητα που προκύπτει από το ότι είμαστε ενσώματες υπάρξεις και συνδέει με την μεγαλύτερη αμεσότητα τον άνθρωπο με την Φύση. 

Στον ανθρώπινο μόχθο διατηρούνται αδιαφοροποίητα όλες οι επιμέρους βιολογικές και μεταβολικές διεργασίες που πραγματοποιούνται μέσα στο μεγάλο εργαστήριο της Φύσης: γένεση, ανάπτυξη,  φθορά,  θάνατος.

Στο επίπεδο αυτό,  ο άνθρωπος δεν διαφέρει από οποιοδήποτε πλάσμα μοχθεί για να διατηρηθεί στη ζωή και να αφήσει απογόνους του είδους του.

Η αναγκαιότητα είναι ο ρυθμιστικός εκείνος παράγοντας που συντρέχει με τον μόχθο και που τον ταύτισε με κάθε μορφή ανελευθερίας. Ασχέτως αν κάποιος μοχθεί ο ίδιος προσποριζόμενος τα υλικά μέσα για την καθημερινή του διαβίωση και την σωματική του αναπαραγωγή ή εξαναγκάζει άλλους να μοχθήσουν γι'αυτον, σε τίποτα δεν αλλάζει ο ανελεύθερος χαρακτήρας του μοχθείν. Ακόμα κι ο δουλοκτήτης στις αρχαίες δουλοκτητικές κοινωνίες, δεν άλλαζε ως προς την ανθρώπινη κατάστασή του, ελευθερωνόμενος από τους καθημερινούς καταναγκασμούς της δουλείας,  αλλά μάλλον η ελευθερία του προϋπέθετε την ύπαρξη του δούλου, η οποία ήταν απαραίτητος όρος εξάρτησής της.

Επειδή το μοχθείν είναι μια δραστηριότητα που έχει χαρακτήρα ικανοποίησης ατομικών αναγκών, συντελείται ατομικά και στην απομόνωση, δεν χρειάζεται μάρτυρες για να ολοκληρωθεί και να επιτύχει  τους στόχους του, ανήκει, ως εκ τούτων στην ιδιωτική σφαίρα. 

Επιπλέον, η δραστηριότητα του μόχθου δεν αφήνει ίχνη, αφού τα υλικά που χρησιμοποιεί και τα προϊόντα που παράγει, είναι εφήμερα και φθαρτά, προορίζονται για άμεση κατανάλωση - καταστροφή,  ως ανήκοντα κι αυτά στον αέναο, ανακυκλούμενο φυσικό ρυθμό,  από τον οποίο προς στιγμήν μόνο, αποσπάστηκαν. 

Στον βαθμό που τα παραπάνω χαρακτηριστικά του μοχθείν (: καταναγκασμός, ιδιωτικότητα, κατανάλωση - καταστροφή) διαποτίζουν ή και κυριαρχούν εμφανώς στο αξιακό, πρακτικό και φαντασιακό οικοδόμημα, μπορούμε να μιλάμε για μια νίκη του animal laborans (άνθρωπος του μόχθου) επί της ανθρώπινης ύπαρξης.

η εργασία

Η εργασία είναι η δραστηριότητα που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από το φυσικό περιβάλλον και  "η οποία αντιστοιχεί στον μη φυσικό χαρακτήρα της ανθρώπινης ύπαρξης" (ΑΚ, σελ. 19).

Μέσα στον αμετάβλητο φυσικό κύκλο, που  κυριαρχείται από μια υπερανθρώπινη αρμονία κι όπου όλα γεννιούνται και πεθαίνουν δίχως ν'αφήνουν κανένα αποτύπωμα, ο άνθρωπος ως homo faber, παρεμβαίνει δραστικά δημιουργώντας με τα χέρια του έναν ενδιάμεσο κόσμο υλικών και πραγμάτων, τα οποία έχουν μεγαλύτερη σταθερότητα και διάρκεια και από την ίδια την φυσική του ύπαρξη.

Όπως ευσύνοπτα παρατηρεί ο Γ. Μέρτικας : "αν θέλαμε να παραστήσουμε την διαφορά μεταξύ homo faber και animal laborans, θα λέγαμε ότι ο πρώτος εργάζεται σε μια ευθεία κατεύθυνση με βαση την κατηγορία μέσα - σκοποί, ενώ ο δεύτερος μοχθεί μέσα στον αιώνιο φυσικό κύκλο" (Τετράδια Πολιτικού Διαλόγου, Έρευνας και Κριτικής,  vol. 19, σελ. 103-107). 

Δημιουργώντας, επομένως, έναν κόσμο πραγμάτων που δεν υπήρχε αφ'εαυτού και  τοποθετώντας τον εντός ενός προϋπάρχοντος φυσικού κόσμου,  ο άνθρωπος,  εκτός του ότι πετυχαίνει να κατασκευάσει κάποιες νησίδες σταθερότητας και διάρκειας,  κυρίως έρχεται αντιμέτωπος με την δύναμη της κατασκευής. 

Μια υπολογιστική διάνοια ικανή να συλλάβει την αιτιότητα, την αντιστοιχία αιτίου -αιτιατού, και να πειθαρχήσει σ' αυτήν, γίνεται ικανή να μετασχηματίσει τον κόσμο, χρησιμοποιώντας την γνώση των υλικών, την γνώση της διαδικασίας (know how) και μια ορισμένη έλλογη βια. 
Ταυτόχρονα η θέση της θεωρίας (και του ιδανικού του θεωρητικού βίου) υποχωρεί προς όφελος του πρακτικού πνεύματος.
Στην διάχυσή της η ιδέα της κατασκευής (και του πειράματος, στη νεωτερικότητα) και καθώς σημείωνε αξιολογότατες προόδους, οδήγησε στην τεχνολογική έκρηξη και σε πολιτικό επίπεδο αποκρυσταλλώθηκε στην σύμπτυξη των κρατών, όπως τα γνωρίζουμε σήμερα,  και των συμβολαιικών πολιτευμάτων.


Η αξιολογική αναβάθμιση της εργασίας,  που ξεκινά από τις μεσαιωνικές συντεχνίες,  ευνόησε  την ανάδυση της σφαίρας του "κοινωνικού", που ήταν άγνωστη στην αρχαιότητα,  και συντέλεσε στην δημιουργία μιας "κοινωνίας των εργαζομένων" με διαρκώς αυξανόμενο το ενδιαφέρον της να γίνει "ευημερούσα".
Ο ωφελιμισμός, που υπονοείται εδώ, καθιστά τον άνθρωπο μέτρο "πάντων χρημάτων" και απομαγεύει την φύση, ενώ η εργαλειακότητα που ξεκίνησε ως η προσφορά του homo faber για την απάλυνση του μόχθου του animal laborans, μετέτρεψε τον ενδιάμεσο κόσμο των υλικών σε απονοηματοδοτημένα αντικείμενα χρήσης ή και εντελώς άχρηστα παρα- προϊόντα τα οποία φτιάχνονται μόνο επειδή είμαστε ικανοί να τα κατασκευάσουμε.

Το κίνητρο ανιχνεύεται πλέον στον εγωτισμό του ατόμου και η δημόσια σφαίρα εξαφανίζεται. 


(Στο επόμενο θα γίνει αναφορά στην τρίτη πτυχή της ανθρώπινης κατάστασης,  στην πράξη, όπου και θα επιμείνουμε περισσότερο).