_Πλάτων : πού θα αναζητήσουμε τον φιλόσοφο;

Αφορμή μου είναι το συνέδριο "Πλάτων: Γνώση, Μεταφυσική, Πολιτική ή η φιλοσοφία ως υποσημειώσεις στον Πλάτωνα" που πραγματοποιείται την Παρασκευή 24 και το Σάββατο 25 Ιανουαρίου,  στη Θεσσαλονίκη, με πολύ ενδιαφέρουσα θεματολογία.

Αν και ο Πλάτωνας θεωρείται ο πρώτος μεγάλος ιδεαλιστής φιλόσοφος, εντούτοις  η φιλοσοφία του δεν είναι μια διανοητική σύλληψη, ένα αποθησαύρισμα αφηρημένων εννοιών χωρίς κανένα περιεχόμενο, μια αυτάρεσκη άσκηση της μεγαλοφυίας του στο χώρο των ιδεών. Στο κέντρο του πλατωνικού προβληματισμού βρίσκεται πάντα ο άνθρωπος, η ανθρώπινη ψυχή, οι διαιρέσεις και οι πλάνες της, η δυνατότητα ή η αδυναμία του ανθρώπου να γνωρίσει την αλήθεια, να συστήσει μια έλλογη αρμονική Πολιτεία και εν τέλει να ομοιωθεί μέσω της γνώσης και του "συνειδέναι"  με το Αγαθό.

Μέσα από το πλατωνικό έργο αναδεικνύεται αφ' ενός ο ρόλος της φιλοσοφίας και της διαλεκτικής και αφ' ετέρου σκιαγραφείται το είδος του ανθρώπου που είναι ο φιλόσοφος.  

Ποιός λοιπόν κατά τον Πλάτωνα είναι ο φιλόσοφος; 

Γράφει σχετικά ο Πλάτων στον Θεαίτητο (173):
«Οι φιλόσοφοι από νέοι δεν ξέρουν το δρόμο για την αγορά ούτε πού είναι το δικαστήριο ή το βουλευτήριο ή κάποιο άλλο δημόσιο κατάστημα της πόλης. Και τους νόμους και τα ψηφίσματα, τα προφορικά ή τα γραπτά, ούτε τα βλέπουν ούτε τα ακούνε. Και η σπουδή που δείχνουν οι πολιτικές συντεχνίες για την εξουσία και οι συνεδριάσεις και τα τραπέζια και τα νυχτερινά γλεντοκόπια με τις αυλητρίδες ούτε στον ύπνο τους δεν τους συμβαίνουν».

«Ο φιλόσοφος μόνο με το σώμα του βρίσκεται στην πόλη και παρεπιδημεί· ο νους του όμως …πετάει πάνω από τη γη … και πέρα από τον ουρανό …και ερευνά τη φύση των όντων. Και όταν πρόκειται για βρισιές, δεν συνηθίζει να βρίζει κανέναν, αφού δεν ασχολήθηκε ποτέ με κανέναν… Όταν ακούει να εγκωμιάζουν κανένα βασιλιά ή τύραννο νομίζει πως ακούει να μακαρίζουν κανένα χοιροβοσκό ή βουκόλο που αρμέγει γάλα.».

 

Τι θα μπορούσαμε να πούμε σήμερα; Ποιός είναι  ο φιλόσοφος στον σύγχρονο κόσμο; υπάρχουν φιλόσοφοι και ζουν ανάμεσά μας; αν υπάρχουν πώς θα τους αναγνωρίσουμε; και τι ρόλο έχουν να παίξουν; 

Τι άλλο; Παρ' εκτός  υποσημειώσεις....

Στις μέρες μας υφίσταται μια βασική, κοινή παραδοχή που έχει ιδιαίτερη σημασία και αξίζει να την ξεχωρίσουμε ανάμεσα στις άλλες της εποχής.

Συμβαίνει συχνά, όταν θέλουμε να μην ασχοληθούμε με κάτι επισταμένα, να μην το εξετάσουμε στις λεπτομέρειες  και στις σχέσεις του με άλλα, να το ξεφορτωνόμαστε εύκολα, λέγοντας, γι' αυτή την πλεονάζουσα συζήτηση : "αυτά είναι φιλοσοφίες" κι εννοούμε ότι υπάρχουν μερικά πράγματα ή προεκτάσεις των πραγμάτων αυτών, για τα οποία δεν αξίζει να χάνει κανείς τον χρόνο του, γιατί τίποτα το αξιόλογο ή το χρήσιμο δεν μπορεί να κερδίσει, από τούτη την ενασχόλησή του. 

Είναι μια κοινότατη αντίληψη - στάση που συν τοις άλλοις έχει έναν αέρα απαξίας και γελοιοποίησης.

Ασπαζόμενοι μια τέτια αντίληψη και υιοθετώντας μια ανάλογη στάση, κάνουμε δύο πράγματα : 

Πρώτον, με τρόπο αυθαίρετο και ετσιθελικό, κατά την κρίση μας, που είναι υποκειμενική και γι' αυτό εύκολα και ασύστολα μεταβαλλόμενη, τραβάμε μια γραμμή και δώθε της γραμμής μπαίνουν τα πράγματα ή οι πλευρές του πράγματος που έχουν ενδιαφέρον και είναι χρήσιμα και κείθε της γραμμής τα πράγματα ή οι πλευρές τους που δεν έχουν. 

Κατά τον ίδιο τρόπο ο καθένας μπορεί να τραβήξει τις δικές του γραμμές κατά το δοκούν. Μάλιστα αυτό θεωρείται και είναι ένδειξη άσκησης της "ελευθερίας" του ανθρώπου να επιλέγει αυτός με ατομικά κριτήρια τα ενδιαφέροντά του. Στη συνέχεια ελπίζω να δείξω πώς μια τέτοια "ελευθερία" , του ενδιαφέροντος κόσμου, καταλήγει σε δημιουργία ενός κόσμου γενικευμένης αδιαφορίας. 

Το δεύτερο που κάνουμε, είναι μια επίδειξη αλαζονείας, η οποία πλέον έχει πάρει και θεσμική μορφή, ψηφίζεται και καταλαμβάνει τα έδρανα της Βουλής, κρατάει τα μικρόφωνα και έχει στραμμένες πάνω της τις κάμερες. Αυτό, που τόσο πολύ ενοχλεί πολλούς ανθρώπους, χωρίς να συνειδητοποιείται εντελώς, στην στάση διαφόρων πολιτικών και δημοσίων προσώπων, δεν είναι τόσο η αναντιστοιχία θέσεων που κατέχουν και προσόντων που διαθέτουν ή λόγου που εκφέρουν, όσο η υφέρπουσα αλαζονεία που επιδεικνύουν, ακόμα κι όταν συνδιαλέγονται, επειδή ακριβώς έχουν εξοβελίσει κάποια πράγματα του πραγματικού εκτός του "δημοκρατικού" μας κοινοβουλευτικού και πληφορικού παραδείσου.

 τι πετάμε  ως άχρηστο

Αυτό το οποίο πετιέται εκτός συζητήσεως με την κατηγορία του "φιλοσοφικού", του "θεωρητικού", του "άσχετου" με τα θέματα που μας απασχολούν, το "πλεονάζον", είναι οτιδήποτε μπορεί να διαταράξει την ισοσθένεια των λόγων. Η ισοσθένεια των λόγων είναι κάτι που διδάσκεται στα παιδιά από μικρή ηλικία και μάλιστα περνιέται ως "πλουραλισμός".  Είναι κάτι που ο Πλάτωνας είχε αντιμετωπίσει στην διαμάχη του με τους Σοφιστές και τους ρήτορες, οι οποίοι μπορούσαν να μεταμορφώνουν  "τόν ἥττονα λόγον κρείττω", ανάλογα με το ακροατήριο.  Έτσι, μαθαίνουμε ότι ο,τιδήποτε μπορεί να είναι έτσι ή αλλιώς, με την ίδια ευκολία και αναλόγως του υποκειμενικού μας ενδιαφέροντος. 

Ο,τιδήποτε μπορεί να καταδείξει την μικρή ή την ελάχιστη σύνδεση των λόγων που εκφέρονται με κάποια αλήθεια, ο,τιδήποτε μπορεί να διαταράξει την αυτοαναφορικότητα του πολιτισμού μας, θεωρείται άχρηστο ή στην καλύτερη περίπτωση βαρετό.

Θα δώσω παράδειγμα για να αποφύγω τους δύο αυτούς κινδύνους. 

Σε πρόσφατη συζήτηση για την θέση που έχουν λάβει τα μέσα μαζικής δικτύωσης (facebook, twitter κλπ)  ιδιαίτερα στην επικοινωνία των νέων, ανάμεσα στα πολλά αρνητικά, αναφέρθηκαν και ισάριθμα θετικά. Μάλιστα τα θετικά υποστηρίχθηκαν από ανθρώπους που κατέχουν υψηλή και ιδιαίτερη μόρφωση π.χ. ψυχολόγος υποστήριξε ότι υπάρχουν άνθρωποι που είτε επειδή είναι αγοραφοβικοί είτε είναι υπέρβαροι είτε έχουν κάποιο άλλο σωματικό "ελάττωμα" βρίσκουν μια διέξοδο στην επικοινωνία τους και μάλιστα χωρίς να χρειάζεται να εκτεθούν σε κινδύνους, μέσα από το σπίτι τους!!! Ο ψυχολόγος διέκρινε την θετική επίδραση των μέσων αυτών στην ψυχολογία τους!!! 

Ο καθένας σε μια τέτοια συζήτηση θα είχε δει πολλά διαγράμματα, θα είχε πάρει πολλές πληροφορίες και θα είχε ακούσει πολλές μπούρδες, όλα όμως αυτά εντελώς ευνουχισμένα. Στερημένα από το σπέρμα της μετουσίωσής τους σε γνώση για την ανθρώπινη επικοινωνία που ήταν και το θέμα της συζήτησης. 
Ανάλογες συζητήσεις γίνονται για όλα τα θέματα. Αυτή τη στιγμή στις ΗΠΑ συζητιέται η τοποθέτηση μικροτσίπ σε όλα τα νεογέννητα βρέφη. Δεν θα λείψουν οι λόγοι κατά όπως και οι άλλοι που είναι υπέρ, με διάφορα επιχειρήματα εκατέρωθεν. 
Αυτό που πραγματικά λείπει είναι η μετάβαση από το ένα στο άλλο, το μέσον δηλ. του πραγματικού που βαστάζει τις δύο όψεις και περιλαμβάνει την "θέση", την "αντίθεση" και την μεταξύ  τους συμπλοκή. Μέσα σ'αυτό το συνολικό σχήμα περιέχεται το νόημα.

Αυτό το σπέρμα είναι που πετιέται, ο σπόρος της αλήθειας που είναι ερευνητική και ανατρεπτική (και γι' αυτό απευκταία),  διότι δεν είναι μια παράθεση επιχειρημάτων "υπέρ" και άλλων τόσων "κατά", αλλά διαλεκτική σύνδεση του καθενός με κάτι άλλο.

Εδώ χρειάζεται λίγη παραπάνω συζήτηση, που όμως δεν έχουμε την υπομονή, την παιδεία, την ευγένεια και το θάρρος να κάνουμε. Ως γνήσια τέκνα της εποχής, μεγαλωμένοι στο παρόν επιστημονικό παράδειγμα, κρατάμε αυτό που μας χρειάζεται για την διαιώνιση της κυριαρχίας μας (η στάση του ψυχολόγου εξυπηρετούσε πολύ καλά τον τίτλο του καθόσον έδειχνε μια νηφάλια κριτική ματιά, ενδιαφέρον για τον ασθενή συνάνθρωπο και έτσι θα μπορούσε να ελπίζει σε διάδοση της φήμης του) και το υπόλοιπο το πετάμε στα σκουπίδια. Το πρόβλημα είναι ότι χωρίς αυτό, το φαινομενικά "χάσιμο χρόνου", δεν υπάρχει νόημα. Ο κόσμος γίνεται α-νόητος και εν τέλει αδιάφορος. 

πίσω στα "σκουπίδια"

Όμως συμβαίνει το εξής παράδοξο: Αυτά ακριβώς τα πράγματα που ξεφορτωνόμαστε- συμβολικά δημιουργώντας έναν κόσμο μη αφομοιώσιμων απορριμμάτων παράλληλο με τον κόσμο της ταχύτητας και της κατανάλωσης- έχουν τη δύναμη να δημιουργήσουν τον φιλόσοφο που ψάχνουμε. 
Στον κόσμο της αρχαιότητας, μέσα στην ωραία ελληνική ολότητα, την "πόλιν" ο φιλόσοφος ήταν αυτός που διάλεγε να τραβήξει τον ανηφορικό και ανοδικό δρόμο της εξόδου από το σπήλαιο προς το φως της Ιδέας των όντων. Τα μάτια του, λέει ο Πλάτωνας στην Πολιτεία, πονούσαν από την λάμψη του φωτός της Αλήθειας καθώς αντίκριζε το όντως Ον και δεν ήθελε να γυρίσει πίσω στο σπήλαιο. 

Σήμερα, τον καιρό  της διασπαραγμένης πραγματικότητας ο φιλόσοφος δεν ακολουθεί μια ανοδική πορεία προς το φως, αντιθέτως είναι υποχρεωμένος να πορεύεται ζώντας σκυμμένος πάνω σ' αυτά τα ανάξια κουφάρια λόγων, ιδεών και ανθρώπων, να διαβαίνει μέσα από στοίβες σκουπιδιών που οι πολλοί περνούνε βιαστικά κρατώντας τη μύτη τους. Τα μάτια του σύγχρονου φιλοσόφου δεν θαμπώνονται από το φως αλλά από τα δάκρυα του κόσμου που σπαράζει από την ασχήμια και την παράνοια. 
Αυτό σε τίποτα δεν μειώνει το έργο του σε σύγκριση με τον πλατωνικό φιλόσοφο. Όση Αλήθεια υπάρχει στον Υψηλό, στον Ωραίο, στον φωτεινό στοχασμό της αντικειμενικότητας άλλη τόση υπάρχει, ως αντίστιξη,  και στο σκότος, το άθλιο και την αγωνία  της υποκειμενικότητας.

Ο φιλόσοφος της εποχής μας, που έρχεται να μαζέψει ένα ένα από χάμω τα αδιάφορα για τους πολλούς σκουπίδια του σύγχρονου πολιτισμού μας, είναι ένας ρακοσυλλέκτης. 
Έχοντας συνείδηση του έργου του αυτού είναι ταπεινός, γιατί γνωρίζει την απόσταση που τον χωρίζει από το βασίλειο του Λόγου και δεν καμώνεται τον παντογνώστη ούτε τον σωτήρα των λαών ούτε και ηθικολογεί.
Είναι απίστευτα εργατικός, γιατί γνωρίζει πως μέσα από την εργασία του εργάζεται ο Λόγος ως δημιουργός νοήματος για την ανθρώπινη ύπαρξη και την Ιστορία. 
Είναι συγκρουσιακός, γιατί βιώνει ο ίδιος πάντοτε μια μεταστροφή, μια περιαγωγή της ψυχής του, που αλλάζει ολόκληρη τη ζωή του και ζει μέσα στην κίνηση των αντιθέτων. 
Είναι απαράδεκτος ως συνομιλητής από τους έχοντας μια κάποια εξουσία, γιατί υποσκάπτει συνεχώς την τελειότητα της επιστημονικής απόδειξης και του ηθικού παραδείγματος, όντας ο ίδιος βαθιά επιστημονικός και ηθικός. 
Έχει πραγματικό ενδιαφέρον γιατί βλέπει τον κόσμο ως διαφέροντα - κόσμο,  δηλ. ενώ είναι ένας ενιαίος κόσμος - στολίδι, διαφέρει ως προς την απειρία του καθ' έκαστον τον κόσμο φέροντα οργανισμό (άνθρωπο, θεσμό, ιδέα κλπ.). 

Ο φιλόσοφος σήμερα είναι εκεί που τον έταξε η εποχή του. 
Ο γέρο-τυφλοπόντικας το είχε πει : "Φιλοσοφία είναι η εποχή της βαλμένη σε έννοιες" και σήμερα οι έννοιες είναι στα σκουπίδια.