_Ομηρικά Έπη: ένας πολιτισμός της προφορικότητας

 Όμηρος
 (περ.8ος αιων. π.Χ.)

Σε κάθε έκφραση τέχνης μιας κοινωνίας μπορούμε να διακρίνουμε το κοσμοείδωλο που έχει υιοθετήσει η κοινωνία αυτή. Έτσι η  αιγυπτιακή τέχνη έχει ως σημείο αναφοράς την αιωνιότητα και τον θάνατο. Είναι μια τέχνη μνημειακή και ιεροπρεπής, με πολλά στατικά στοιχεία, μορφές μετωπικές και άκαμπτο σώμα, με βλέμμα στραμμένο στην αιωνιότητα. 

Η αρχαία ελληνική τέχνη εκφράζει την ζωή. Η διαφορετική ματιά οφείλεται στην άλλη σχέση που υιοθετεί η κάθε κοινωνία απέναντι στο ζήτημα του θανάτου. Για τους αρχαίους Έλληνες, μετά το θάνατο υπάρχει το βασίλειο των σκιών, ο νεκρός είναι ένα τίποτα, μια σκιά, σημασία έχει η ζωή που μπορεί και οφείλει να ζήσει όσο είναι ζωντανός, μέχρι να επέλθει το τέλος του θανάτου. Κατ’ αυτή την έννοια η ελληνική τέχνη είναι αποτελεσματική. Προσβλέπει δηλαδή σε ένα τέλος.  Αντίθετα η αιγυπτιακή τέχνη πιστεύοντας στην μετά θάνατο ζωή και την μετενσάρκωση, μιλάει περισσότερο αφηγηματικά εκτυλίσσοντας μια αφήγηση στην αιωνιότητα.

Ο Πλάτωνας, υπέρμαχος των αναλλοίωτων ιδεών και της αιωνιότητας του Αγαθού, θεωρεί την αιγυπτιακή τέχνη πιο αρχαιοπρεπή.

Συνεχίζοντας τις διαφορές ανάμεσα στις δύο αισθητικές θα λέγαμε ότι η αρχαία ελληνική τέχνη διαθέτει προοπτική, κίνηση και ζωντάνια. Αυτό συμβαδίζει με την αντίληψη του αρχαίου Έλληνα ότι η Τέχνη είναι ένα δώρο των θεών στον άνθρωπο.

Το πλαίσιο αυτό της δωρεάς είναι ένα πλαίσιο που ισχύει για κάθε κοσμογονία και που δίνει τον κανόνα για κάθε ουμανιστική τεχνική. Δηλαδή παρέχει τα primae classes, την πηγή των κανόνων για το κλασικά ωραίο.

Μέσα από τα Ομηρικά έπη μπορούμε να αντλήσουμε πολλά στοιχεία για την παράδοση των κοινωνιών του ευρύτερου ελλαδικού χώρου.

Μιλάμε για μια εποχή προφορικού πολιτισμού. Τα ομηρικά έπη, για πολλά χρόνια πριν συγκεντρωθούν και καταγραφούν, μεταδίδονται από στόμα σε στόμα, από ανθρώπους που θυμόντουσαν ολόκληρες ραψωδίες (ραψωδοί). Στα πλαίσια του προφορικού αυτού πολιτισμού διακρίνουμε : τον μάντη που έχει το μήνυμα, το οποίο του δίνουν οι θεοί. Το μήνυμα αυτό είναι σε γλώσσα δυσνόητη ή ακατάληπτη και γι’ αυτό χρειάζεται ο προφήτης για να δώσει μορφή στο μήνυμα. Στη συνέχεια έρχεται ο  ποιητής ο οποίος καλεί την θεϊκή δύναμη της Μούσας να τον βοηθήσει να μετατρέψει το μήνυμα σε ποίημα. Είναι ένας μύστης (ρ. μύω = κλείνω τα μάτια- μύθος). 
Οι τρεις αυτές ιδιότητες όμως όχι σπάνια συγκλίνουν στο πρόσωπο ενός ανθρώπου. Έτσι ο μάντης σχεδόν ταυτίζεται με τον ποιητή.  

Η ποίηση έτσι γίνεται το πρώτο είδος Τέχνης που δημιουργείται. Η προφορικότητα ήταν μια τραγουδιστή απόδοση. Ο ποιητής για να δεχθεί την βοήθεια της Μούσας δεν είναι ένας τυχαίος θνητός, επιβάλλεται να είναι ένας προικισμένος άνθρωπος και  για να πει τα «σημεία» βρίσκεται πιο ψηλά από τους άλλους (φρυκτωρίες ) .

Το πρώτο είδος που αναμορφώνεται στον ποιητικό λόγο είναι το Έπος. Κι αυτό μας παρέχει άλλη μια απόδειξη της στενής συνάφειας της τέχνης με το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτή εμφανίζεται. Έτσι το έπος σαν ποιητικό είδος μπορεί καλύτερα να εκφράσει τις κοινωνίες της μοναρχίας, όπου το πλήθος των στρατιωτών συνταγμένο πίσω από τον έναν ήρωα, βασιλέα ή μονάρχη επιτίθεται στον αντίπαλο. Το έπος λοιπόν φτιάχνεται για να εξυμνηθούν οι σπάνιες και υπεράνθρωπες αρετές αυτού του επικού ήρωα που κάνει την επική προσπάθεια. Όσο όμως αλλάζουν οι πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες και καταργούνται ή παρακμάζουν οι μεγάλες μοναρχίες, κερδίζουν έδαφος τα δημοκρατικά πολιτεύματα. Τώρα δεν είναι ο ένας που πολεμά ξεχωρίζοντας αλλά ο οργανωμένος στρατός ο οποίος αποτελείται από πολίτες που υπερασπίζονται όχι τον βασιλιά – μονάρχη αλλά την ιδέα και υπόσταση της πόλεως. Βέβαια τα έπη έχουν την χρονική και διανοητική αίγλη αιώνων και θα συνεχίζουν να τραγούδιουνται αλλά και να αποτελούν την κύρια πηγή εκπαίδευσης των νέων σε όλη την διάρκεια της κλασικής αρχαιότητας. 

 
Ταυτόχρονα δημιουργείται η αντίληψη ότι όσο λιγοστεύουν οι ηρωικές μορφές, όσο δηλαδή προχωράμε στο μέλλον, τόσο αυτό το μέλλον είναι κατώτερο σε αξίες από το παρελθόν. Το καινούργιο είναι χειρότερο από το παλιό (αντίληψη ριζικά διαφορετική από την σύγχρονη της διαρκούς βελτίωσης και προόδου). Δικαιούνται πλέον προσωπικών ύμνων μόνο οι Ολυμπιονίκες. Ένα έργο για διαδοθεί θα έπρεπε να γειωθεί ο τελετουργικός του χαρακτήρας, δηλαδή να προσδεθεί με τις αναλλοίωτες αλήθειες που για την περίπτωση της αρχαίας Ελλάδας ήταν το κοινό για τον ελλαδικό χώρο 12θεο.

Ο ποιητής αντιπροσωπεύει τη μνήμη της κοινότητας. Εξάλλου η Μνημοσύνη θεωρείται η μητέρα των Μουσών. Ο ποιητής έτσι επιλέγει τι θα θυμάται αλλά και τι θα ξεχάσει η κοινότητα. Είναι αυτός που εκθειάζει τον μονάρχη, αλλά και μπορεί να κολακεύσει τις αδυναμίες του, να συγκαλύψει και να ωραιοποιήσει. Ο θεράπων της μνημοσύνης και βοηθός της λήθης, ο ποιητής, απολαμβάνει μια ιδιότυπη ασυλία, μπορεί να ταξιδεύει από τόπο σε τόπο (πράγμα όχι αυτονόητο εκείνη την εποχή) ή και να αλλάξει τάξη (αδιανόητο εκείνη την εποχή). Η αμοιβή του είναι ηθική αλλά σιγά σιγά με την εμπλοκή του με την εξουσία γίνεται και υλική.

Σαν επίλογο μπορούμε να πούμε ότι οι κοινωνικές περιοχές  που δεν είναι μέσα στη νεωτερικότητα παράγουν και αναπαράγουν ποίηση, ενώ αυτές που βρίσκονται μέσα σ’ αυτήν παράγουν μυθιστόρημα.