_ο εμποράκος μέσα μας

Το εκμοντερνισμένο ζητούμενο της εκπαιδευτικής διαδικασίας είναι η απόκτηση κριτικής σκέψης από τους μαθητές.

Σε οποιαδήποτε συζήτηση  με εκπαιδευτικό, τόσο της πρωτοβάθμιας όσο και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, απαραίτητα  θα  γίνει αναφορά σ' αυτό ως έναν από τους κεντρικούς στόχους. Μάλιστα, όταν τίθεται στην συζήτηση από τον εν λόγω εκπαιδευτικό, συνοδεύεται από μια -δική του ασφαλώς- ενδοψυχική ευχαρίστηση. Νιώθει ότι ο στόχος είναι μεγάλος και ιερός.

Ως εκπαιδευτικός στόχος διαπερνά -ή θα περίμενε κανείς να διαπερνά- όλη την εκπαιδευτική διαδικασία. Τόσο από άποψη μεθοδολογίας όσο και περιεχομένου. 

Και πράγματι, π.χ. στην θεματολογία του μαθήματος της έκθεσης, πολλά από τα υπό εξέταση κείμενα αναφέρονται  "στην ανάγκη απόκτησης κριτικής σκέψης". Έτσι, που αν μιλήσετε με έναν "καλό" μαθητή, θα θυμηθεί να σας το αναφέρει.

Γι' αυτόν τον στόχο θέλω να μιλήσω δηλ. :  την απόκτηση κριτικής σκέψης. 

Τι σημαίνει αποκτώ κριτική σκέψη;

Εάν κάτι ριζικά διαφορετικό προσκομίζει η νεωτερικότητα  αυτό είναι μια απεριόριστη επιθυμία του νεωτερικού ανθρώπου  για ελευθερία της σκέψης, έτσι που η ελευθερία γίνεται ένα από τα εγγενή χαρακτηριστικά της σκέψης, αφήνοντας πίσω της αιώνες σχολαστικισμού.

Όμως η κριτική σκέψη φαίνεται να είναι κάτι εμπλουτισμένο. Σημαίνει όχι μόνο σκέφτομαι αλλά και κρίνω. Δηλαδή αποκτώ την δυνατότητα σύγκρισης ανάμεσα σε δύο ή περισσότερες καταστάσεις και επιπλέον διαθέτω ένα κριτήριο προκειμένου να καταλήξω σε μια κρίση. 

Αυτή η δυνατότητα αποκτιέται με την μάθηση και θεωρείται καλή και ωφέλιμη και θα πρέπει να ευχόμαστε να συνοδεύει πλέον τον άνθρωπο σε κάθε δράση του. 

Δεν μπορεί, δηλ. να ζητάμε από τον μαθητή να έχει κριτική σκέψη για μερικά πράγματα και για άλλα όχι. Εάν το κάνουμε αυτό, τότε περιορίζουμε το προσόν αυτό, της κριτικής σκέψης, με βάση κάποιο κρυφό κριτήριο, κάποιο όριο. 

Γίνεται αυτό στην πράξη;

Ασφαλώς και γίνεται. Ο μαθητής δεν μπορεί, δεν του δίνεται η δυνατότητα να κρίνει στην ουσία τίποτα από ότι ζει καθημερινά στο ίδιο το σχολείο που υποτίθεται ότι τον εκπαιδεύει στην κριτική σκέψη. 

Για παράδειγμα : δεν μπορεί να διανοηθεί να κρίνει τον εκπαιδευτικό που του κάνει μάθημα, αυτός θεωρείται εκτός κριτικής. Δεν μπορεί να κρίνει την χωροταξική διάταξη της τάξης, στην οποία υλοποιεί  καθημερινά πολλές και ποικίλες σχέσεις. Ασφαλώς δεν μπορεί να κρίνει το αναλυτικό πρόγραμμα καθώς αυτό είναι ένα κομμένο και ραμμένο πολιτικό κείμενο το οποίο εκπορεύεται από το Υπουργείο Παιδείας ως οριζόντια κατεύθυνση. Δεν μπορεί να κρίνει το σύστημα αξιολόγησης, το οποίο υλοποιεί την πολιτική και οικονομική κατεύθυνση (καλοί - κακοί, ανώτεροι - κατώτεροι), δεν μπορεί να κρίνει την δομή και την ιεραρχία του σχολείου του.  
Άλλο παράδειγμα : 

Μέσα σ' ένα τέτοιο σχολείο, όπως περιγράφηκε παραπάνω κι όπως πολύ περισσότερο το έχουμε ζήσει, υπήρξε ένας θεσμός ο οποίος απαιτούσε την κριτική σκέψη των μαθητών. Αυτός ήταν των "μαθητικών κοινοτήτων", μια υποτιθέμενη δημοκρατική καινοτομία των κυβερνήσεων του πάλαι ποτέ πράσινου "κινήματος". Ο θεσμός αυτός απαιτούσε την κριτική συμμετοχή των μαθητών στα κοινά τους πράγματα, την παραγωγή σκέψης περί αυτών και ασφαλώς καταποντίστηκε και πνίγηκε, στο τέλος δε εκφυλίστηκε με μόνη δραστηριότητα τα πάρτι για την εκδρομή του τμήματος. Ο λόγος που αυτό συνέβη είναι ότι ο θεσμός δεν είχε το απαραίτητο οξυγόνο για να ριζώσει και να αναπτυχθεί, γιατί τίποτα μα τίποτα μέσα στο ελληνικό σχολείο δεν ευνοούσε την ύπαρξη και την ευδοκίμηση ενός τέτοιου θεσμού. 
Όλο το μοντέλο του ελληνικού (κι εδώ που τα λέμε όχι μόνο του ελληνικού) σχολείου είναι δομημένο στην απόκρυψη των σχέσεων αλλήλων και των συνθηκών δημιουργίας αυτών των σχέσεων. Η σχέση ως σημαντική και σημαίνουσα αλληλεπίδραση και διαμόρφωση συνείδησης στο ελληνικό σχολείο δεν υπάρχει. Γύρω και από αυτήν δεν παράγεται καμία σκέψη. 

Οι λόγοι που επινοήθηκαν και προτάθηκαν είναι η γενική αδιαφορία των μαθητών και το κλίμα απολιτικοποίησης. Αυτοί όμως δεν είναι λόγοι. Είναι η περιγραφή του φαινομένου αφού αυτό έχει λάβει χώρα. Δεν μας λέει από που προήλθε. Γιατί αδιαφορούν; γιατί δεν συμμετέχουν; Απλώς με ευκολία πετάει το μπαλάκι στους μαθητές, τους οποίους επιτιμά και από πάνω για την λιγοστή τους "συμμετοχική συνείδηση". 

η φανερή και η κρυφή κριτική  σκέψη

Παρ' όλα αυτά το σχολείο επιμένει ότι εκπαιδεύει στην κριτική σκέψη. 

Μήπως έχει δίκιο και εμείς δεν μπορούμε να καταλάβουμε τι εννοεί ; 

Ασφαλώς και έχει δίκιο!!

Η κριτική σκέψη στην οποία εκπαιδεύονται οι μαθητές, παίρνει δύο μορφές : μια φανερή και μια αφανή. 

Η φανερή πρώτα, η κριτική σκέψη διδάσκεται ως κάτι θεωρητικό, κάτι που καλό είναι να το ξέρουμε ως θεωρητική απάντηση σε μια ερώτηση ενός υποτιθέμενου διαγωνίσματος. Όπως για παράδειγμα ότι ο Σολωμός είναι εθνικός ποιητής ή ότι ο ελληνικός αρχαίος πολιτισμός είναι ο καλύτερος. Τώρα, γιατί συμβαίνει το ένα ή το άλλο, λίγο μας ενδιαφέρει. Σημασία έχει να ξέρει να απαντήσει ότι η κριτική σκέψη είναι ένα καλό πράγμα. 

Δεν αρκεί όμως μόνο αυτό. Το σχολείο, πράγματι, με έναν αφανή τρόπο εκπαιδεύει τους μαθητές στην κριτική σκέψη. 

Αυτή η κρυφή κριτική σκέψη στην οποία εκπαιδεύονται οι μαθητές, προσλαμβάνει ένα κριτήριο (για το οποίο έκανα λόγο παραπάνω ως το "κρυφό κριτήριο" και "όριο") που προέρχεται από την κοινωνία και επιβάλλεται από αυτήν. Αυτό είναι : κρίνω με βάση το άτομό μου. 

Ανιχνεύεται στα λόγια των μαθητών και στην δική τους (κι όχι μόνο) αργκό λέγεται : γιατί έτσι μ' αρέσει, γιατί έτσι γουστάρω. 

Στην ουσία αυτό που λένε είναι : γιατί αυτό ατομικά και στενά με ωφελεί, γιατί αυτό με συμφέρει. Μια τέτοια απάντηση ακούγεται τόσο αυθαίρετη, τόσο υποκειμενική κι όμως είναι τόσο πολύ ισχυρή  σε βαθμό που να θεωρείται το ανυπέρβλητο "επιχείρημα" (αφού έτσι του αρέσει, τι να κάνουμε;)

Η κριτική σκέψη, έτσι, αφορά αυτό το ίδιο το άτομο, γίνεται μια ατομική δραστηριότητα, στην υπηρεσία του ατόμου. 

Δεν αφορά σε καμία περίπτωση τις πολλές και ποικίλες σχέσεις που αυτό βιώνει κατά την διάρκεια της μαθητικής του πορείας. Αυτές ή θεωρούνται ως μη υπάρχουσες ή αργοσβήνουν σιγά - σιγά, έως τα χρόνια του Λυκείου όπου εκεί τα πράγματα γίνονται πραγματικά άγρια και εξόχως ανταγωνιστικά.

Έτσι, εγκαθίσταται από τα πολύ πρώιμα χρόνια ένας εμποράκος μέσα μας, ο οποίος έχει μάθει ασφαλώς να κρίνει και να συγκρίνει αυτό που τον συμφέρει καλύτερα. 
Η νόησή μας λειτουργεί ως το συρτάρι του ταμείου του. Όσο πιο εύρωστο το συρτάρι του τόσο οι ψυχικές και άλλες συγκινησιακές ποιότητες παραμερίζονται, υποβαθμίζονται και στο τέλος ατονούν.  
Το κατ' εξοχήν πεδίο το οποίο ενδείκνυται για τέτοιες συγκρίσεις είναι ασφαλώς το αριθμητικό. Ο εμποράκος μέσα μας ξέρει να συγκρίνει τιμές και αριθμητικά δεδομένα, να ζυγίζει, να υπολογίζει. Το υπολογιστικό υποκείμενο, του οποίου ο ορίζοντας είναι τόσο δραματικά στενός έχει ήδη πραγματοποιηθεί και η ζωή με τον αστείρευτο πλούτο της, τις διαφορετικές ποιότητες, τις σχέσεις της, την αλληλία της παύει να έχει νόημα, δεν υπάρχει καν. 
Έτσι, η ελευθερία του ανθρώπου να σκέφτεται μπαίνει στην υπηρεσία της στενής ατομικότητάς του. Γίνεται ένας χυδαίος φιλοτομαρισμός. 
Εντέλει, μια τέτοια κριτική σκέψη γίνεται μια υποταγμένη σκέψη, ενός υποταγμένου ανθρώπου που αναλώνεται σε προσθέσεις, αφαιρέσεις και πολλαπλασιασμούς, που ομφαλοσκοπεί και αδυνατεί να σηκώσει το κεφάλι του και να δει τον εαυτό του και τον κόσμο στην πολυπλοκότητά του. Το άτομο αυτό είναι ανελεύθερο και μακριά από το νόημα της ζωής.   

Προχθές, στο κατάστημα όπου περιστασιακά εργάζομαι ένας μαθητής 13-14 χρόνων, προβληματίστηκε ανάμεσα σε δύο προϊόντα που είχαν διαφορετικές τιμές και διαφορετική ποσότητα, μετά από λίγο κατέληξε και διατύπωσε το αποτέλεσμα της κριτικής του σκέψης: "αυτό με συμφέρει", μου είπε.


Σημασία δεν έχει μόνο η απόκτηση της κριτικής σκέψης. Κριτική σκέψη δεν υπάρχει γενικά και από μόνη της. Αποβλέπει και  αφορά σ' ένα περιεχόμενο, το οποίο ο νεαρός μαθητής συνόψισε με αδιαφιλονίκητο τρόπο. 

Μήπως η ίδια αυτή  φράση-σύνοψη δεν είναι πλέον το μόνο θεμέλιο - κριτήριο της κριτικής σκέψης στις νεωτερικές κοινωνίες μας, το οποίο και θεωρείται όπως προανέφερα μεγάλος και ιερός στόχος;