_Εμίλ Ντιρκέμ - Τζων Ντιούι: Παιδαγωγικές Θεωρίες των αρχών του 20ου αιώνα, μια παράλληλη ανάγνωση (ii)

γράφει η Εύα Μπολιουδάκη

Πρώτο Μέρος :

Emile Durkheim: Ο κοινωνικός ρόλος της εκπαίδευσης 

Τα ζητήματα της εκπαίδευσης αποτελούν έναν από τους κεντρικούς τομείς της επιστημονικής δραστηριότητας του Ε. Durkheim και η θεωρία την οποία αναπτύσσει για τον ρόλο και την λειτουργία της εκπαιδευτικής διαδικασίας, είναι απολύτως συναφής με τους γενικότερους μεθοδολογικούς προσανατολισμούς και τις κοινωνικο-επιστημονικές στοχεύσεις του προγράμματός του. 

Ο Durkheim αναγνωρίζει ότι μέσω της εκπαίδευσης, κάθε ιστορική- κοινωνική πραγματικότητα κατόρθωνε να εκφράσει και να μεταδώσει στα νέα μέλη της το είδος εκείνης της συλλογικής συνείδησης που ήταν αναγκαία προϋπόθεση προκειμένου η δεδομένη κοινωνία να υπάρξει στις ιδιαίτερες ιστορικές-τοπικές και χρονικές συνθήκες της εποχής της [1]. Έτσι, σκοπός της εκπαίδευσης, κατά τον Durkheim είναι να διαμορφώνει μεταξύ των μελών της κοινωνίας μια επαρκή κοινότητα ιδεών και αισθημάτων, απαραίτητη για την ύπαρξη οποιασδήποτε ανθρώπινης κοινωνίας. 

Από την σύλληψη της εκπαιδευτικής διαδικασίας με αυτό τον τρόπο προκύπτουν κάποιες ενδιαφέρουσες θέσεις:

• 1. Η συλλογική συνείδηση που αποκρυσταλλώνεται μέσα στην εκπαιδευτική διαδικασία, λαμβάνει τον χαρακτήρα της αντικειμενικής πραγματικότητας η οποία με την δύναμη του αντικειμενικού επιβάλλεται στα άτομα και τα καθορίζει σε σημαντικό βαθμό. Είναι επομένως μια εξουσιαστική δομή, συνυφασμένη με την κυριαρχία, η οποία τα αναγκάζει να εγκαταλείψουν τους αυθαίρετους ατομιστικούς στόχους τους, να ενστερνιστούν το πνεύμα της εποχής τους και να αναλάβουν έναν χρήσιμο και διακριτό ρόλο στην κοινωνία [2]. Αυτός ο συλλογικός χαρακτήρας της εκπαίδευσης οδηγεί τον Durkheim στην αποσύνδεσή της από τους αμιγώς ατομικούς σκοπούς, όπως είναι η ηθική τελείωση και η ευτυχία του ανθρώπου, τις οποίες υποστήριξαν αντίστοιχα ο Εmm. Kant και ο J.S. Mill [3]. 

• 2. Συνέπεια των παραπάνω είναι ο διττός χαρακτήρας της εκπαίδευσης, που την αναγκάζει να είναι μια και ταυτόχρονα πολλαπλή [4]. Είναι μια, με την έννοια ότι εμφυσά ένα κοινό κοινωνικό ιδεώδες σε όλα τα άτομα και είναι πολλαπλή με την έννοια ότι εξασφαλίζει την επαρκή εξειδίκευσή τους έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η αλληλοεξάρτηση, η συμπληρωματικότητα όλων των επιμέρους δραστηριοτήτων και εν τέλει η οργανική αλληλεγγύη. Η οργανική αλληλεγγύη κατέχει ιδιαίτερη θέση στην ντιρκεμιανή κοινωνιολογία και, κατά την γνώμη του, είναι τόσο αναπτυγμένη όσο πιο εξελιγμένη είναι η εκάστοτε κοινωνία. 

• 3. Για τους λόγους αυτούς, η εκπαιδευτική διαδικασία: α) δεν απευθύνεται γενικά στον Άνθρωπο ως μια αφηρημένη υπερχρονική οντότητα η οποία σχετίζεται γενικά με την Γνώση, β) πρέπει να ασκείται αποκλειστικά από το κράτος και όχι από τους ιδιώτες ή τους θρησκευτικούς ηγέτες, εκφράζοντας το σύνολο των ηθικών αντιλήψεων, την ιδιαίτερη γλωσσική και εθνική συνείδηση και το επίπεδο των βιομηχανικών και τεχνικών κατακτήσεων μιας συγκεκριμένης κοινωνίας[5], γ) μπορεί να αποτελέσει ένα ειδικό αντικείμενο επιστημονικής μελέτης και επεξεργασίας, όπως τα κατ’ αναλογία αντικείμενα των φυσικών επιστημών.

Η ιδιαίτερη βαρύτητα που έχει η εκπαιδευτική διαδικασία γίνεται περισσότερο εμφανής εάν προσπαθήσουμε να την συλλάβουμε εντός των διεργασιών του φυσικού κόσμου. Η εκπαίδευση που οι κοινωνίες παρέχουν στα νέα μέλη τους έχει χαρακτήρα ανθρώπινο, ο οποίος διαφέρει ριζικά και ως προς τους στόχους και ως προς τη μέθοδο από την «εκπαίδευση» που παρέχουν άλλα είδη του ζωικού βασιλείου στα μικρά τους. Η εκμάθηση διαφόρων τεχνικών (π.χ. κυνήγι, προφύλαξη κλπ) στα ζώα, μπορεί να γίνεται από τους γεννήτορες αλλά απαιτεί μία προσωπική εμπειρία-εμπλοκή και προϋποθέτει τους ενστικτώδεις μηχανισμούς όπως αυτοί διαμορφώνονται από τη γέννηση. Επομένως, η εκπαίδευση αυτή σκοπό έχει την διαφύλαξη της ατομικότητας του ζώου και απαντά σε ένα κατώτερο επίπεδο επιβίωσης και αναπαραγωγής, χωρίς να προσθέτει τίποτα ουσιαστικά διαφορετικό στη φύση [6]. Ως εκ τούτου η εκπαίδευση των ζώων είναι υποταγμένη στην εμμένεια, η οποία στερείται της έννοιας του κόσμου, του χρόνου και της ιστορίας. Ωστόσο, η εκπαίδευση στους ανθρώπους λειτουργεί εντελώς διαφορετικά και η ειδοποιός διαφορά της είναι ακριβώς η υπέρβαση της φύσης. Οι γνώσεις και οι ικανότητες που παρέχει η εκπαίδευση στους ανθρώπους δεν έχει ως προϋπόθεση την άμεση σωματική εμπλοκή, είναι αφαιρετική, ανακεφαλαιωτική και αντιστοιχεί στην περιπλοκότητα της ανθρώπινης κοινωνικότητας που δεν μπορεί να μεταβιβαστεί με κληρονομικό τρόπο. Η δύναμη της εκπαίδευσης στις ανθρώπινες κοινωνίες έχει έναν θεμελιωδώς δημιουργικό χαρακτήρα. Παράλληλα με το ατομικό ον που είναι ο καθένας μας, δηλαδή τις νοητικές, συναισθηματικές και φυσιολογικές λειτουργίες που αφορούν μόνο τους εαυτούς μας, μέσω της εκπαίδευσης δημιουργείται και ένα δεύτερο ον το οποίο ανταποκρίνεται σε ένα άλλο επίπεδο ύπαρξης που ξεδιπλώνει και ολοκληρώνει «ό, τι καλύτερο έχουμε μέσα μας, ό, τι πιο ανθρώπινο. Το άτομο πράγματι είναι άτομο μόνο και μόνο επειδή ζει στη κοινωνία» [7]. 

Συγκεφαλαιώνοντας, θεωρώ σκόπιμο να αναφέρω τον περίφημο και περιεκτικό ορισμό του Durkheim για την εκπαίδευση:

«Εκπαίδευση είναι η δράση που ασκείται από γενιές ενηλίκων σε εκείνους που δεν είναι ακόμα ώριμοι για την κοινωνική ζωή. Σκοπός της είναι να ενθαρρύνει και να αναπτύξει στα παιδιά μια σειρά από φυσικές καταστάσεις, πνευματικές και ηθικές, οι οποίες θεωρούνται απαραίτητες από αυτή, από την πολιτική κοινωνία στο σύνολό της και από το ειδικό περιβάλλον στο οποίο αυτά προορίζονται να ζήσουν.» [8].

(Η παρούσα ανάρτηση αποτελεί μέρος της εργασίας  Εμίλ Ντιρκέμ - Τζων Ντιούι: Παιδαγωγικές Θεωρίες των αρχών του 20ου αιώνα, μια παράλληλη ανάγνωση  και προτείνουμε για την αρτιότητα της ανάγνωσης, το διάβασμα των συναφών αναρτήσεων στην κατηγορία Κοινωνιολογικές Μελέτες) 

---

[1]  Durkheim, Εmile.,  Εκπαίδευση και Κοινωνιολογία , μτφ. Στασινοπούλου Έφη, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2013, σελ 109-110

[2] ‘ο.π. 111

[3] ό.π. 106-107

[4] ό.π. 113-114

[5] ό.π. 126-130

[6] ό.π. 120

[7] ό.π. σσ.118-123

[8] ό.π. σ. 118