_το κακό και η αυγουστίνεια παράδοση : εκτενής περίληψη και προβληματισμοί (x)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ : Η λειτουργία του κακού

Πολλοί άνθρωποι δεν έχουν καν ακούσει για προτάσεις αντιμετώπισης του κακού και θεωρούν ότι μια τέτοια συζήτηση δεν έχει θέση κι ούτε σχετίζεται με την ηθική ζωή τους. Σε σημαντικό βαθμό η σύγχρονη δυτική κουλτούρα στερείται μιας αντίληψης για το πώς εμφανίζεται και λειτουργεί το κακό στις ζωές και στην κοινωνία μας. Οπότε μια συζήτηση που να θέτει στο κέντρο της το κακό θεωρείται πρακτικά άχρηστη.

Η αντίληψη αυτή απηχεί τη νιτσεική πρόκληση για την "πέραν του καλού και του κακού" αποκατάσταση της ανθρώπινης φύσης. Μια γλώσσα για το κακό θεωρείται ύποπτη ως ηθικιστική και ότι υπονοεί  πρόθεση καταδίκης και δικαστικού ελέγχου από αυτούς που την χρησιμοποιούν.  Οι επιφυλάξεις αυτές πρέπει να ληφθούν υπόψη και να κατανοηθεί ο αποκαλυπτικός χαρακτήρας τους, εάν θέλουμε να συνεχίσουμε να κάνουμε χρήση μιας γλώσσας για το κακό. Κυρίως χρειάζεται να ειδωθούν ως αντανάκλαση μιας ελλιπούς κατανόησης για την φύση του ανθρώπινου πράττειν.

Στην προσπάθεια, λοιπόν, να ξανατεθεί μια γλώσσα για το κακό και να υπερβούμε τις σχετικές αντιστάσεις, πρέπει αφενός να αντιμετωπίσουμε τις ηθικο-ψυχολογικές δυσκαμψίες και αφετέρου να δώσουμε μια ελπιδοφόρα προοπτική στην ηθική δυνατότητα του ανθρώπου. Ας δούμε λοιπόν από πιο κοντά τις σχετικές συμπλέξεις.

Το κακό και η διαφορετικότητα

Μια ματιά στις φανταστικές αναπαραστάσεις του κακού στην τέχνη, μας πληροφορεί για την αμεσότητα της σύνδεσης του κακού με την διαφορετικότητα. Φοβόμαστε το διαφορετικό και το ονομάζουμε κακό και βλέπουμε στην διαφορετικότητα ό,τι φοβόμαστε. Ο Μαρκ Έντμουσον επισημαίνει ότι έχουμε ταυτίσει το κακό με την διαφορετικότητα τόσο πολύ, ώστε κάθε τι εξωτερικό, κάθε τι παράξενο να φαντάζει ως διαβολικό σε εμάς. Για τον λόγο αυτό, ο πολιτισμός μας ταλαντεύεται ανάμεσα στην αισιοδοξία της εύκολης υπέρβασης του κακού και στην απαισιοδοξία του γκότθικ προαισθήματος. Εάν το κακό ταυτίζεται με το διαφορετικό, με το "άλλο" και το εξωτερικό προς εμάς, τότε μπορούμε -εξαρτάται από το ποια οπτική υιοθετεί ο καθένας- είτε να το ξεπεράσουμε εύκολα εκμηδενίζοντάς το (αισιόδοξη, προοδευτική οπτική) είτε να νιώθουμε πάντα ότι επικρέμαται μια ακαθόριστη απειλή από πάνω μας (απαισιόδοξη, μαύρη οπτική).

Σε κάθε περίπτωση πάντως η ταύτιση του κακού με την διαφορετικότητα , με ότι είναι ξένο προς εμάς, παραμένει ισχυρή κι αυτό δεν είναι καθόλου βοηθητικό για να πάμε ένα βήμα παραπέρα.

Το ξεπέρασμα της ταύτισης των φόβων μας με τον "άλλο", με ό,τι θεωρούμε κακό και απειλητικό, μας οδηγεί στην καρδιά του βασικού προβλήματος του σαδο-μαζοχισμού στην ανθρώπινη κατάσταση. Όλοι γεννιόμαστε και μεγαλώνουμε μέσα σε  κουλτούρες   που μας συνηθίζουν να δρούμε μέσα στη νοοτροπία του φόβου. Είναι ο φόβος της ύπαρξης που μας εξωθεί στο να κάνουμε πράγματα.

Σύμφωνα με τον Φρόιντ,  ο πολιτισμός ως μια κατάσταση βίαιης επιβολής της τάξης και της συμμόρφωσης, αποκορυφώνεται στον αυτοκαταστροφικό μηχανισμό που όμως, κατά κανόνα, δεν είναι ποτέ τέλειος και ολοκληρωμένος. Ένα μέρος αυτής της βίαιης επιβολής- συμμόρφωσης κατευθύνεται προς το εξωτερικό αντικείμενο που είναι ο κόσμος (σαδιστικό) και ένα μέρος εσωτερικεύεται (μαζοχιστικό). Στην βάση αυτής της σκέψης βρίσκεται η παραδοχή ότι τα κοινωνικά δεινά οφείλονται στο ότι ζούμε σε ένα κόσμο που κυβερνάται από μια καθαρή αμοραλιστική δύναμη και εμείς είμαστε καταναγκασμένοι να ζούμε συνεχώς υπό την πίεσή της . Κατ' επέκταση η ηθική μας υπόσταση καθορίζεται από τον μηχανισμό της καταστολής στον οποίο υποτασσόμαστε και αυτός ο μηχανισμός βασίζεται στον δυαλισμό του "χάους" και της "τάξης", της υπακοής και της ανυπακοής, του εμείς και οι άλλοι και αυτή η διχοτομία μεταφράζεται στην διαλεκτική του φωτός και του σκοταδιού, της νύχτας και της ημέρας. Ο μηχανισμός του σαδο-μαζοχισμού ριζώνει σε αυτό τον δυαλισμό που  εμπνέεται και παρακολουθεί τις φυσικές εναλλαγές και προσδένει με αυτές τον άνθρωπο ως φυσικό ον ανάμεσα σε άλλα, που ενώ διαπερνάται από αυτές, παράλληλα τις αντιμάχεται.

                                                                                                                                                                  H παρότρυνση λοιπόν είναι ότι μπορούμε να ξεφύγουμε από τον μηχανισμό του σαδο-μαζοχισμού

Percy Shelley (1792 - 1822)
Άγγλος ποιητής, βασικός εκπρόσωπος του
Ρομαντισμού

αναγνωρίζοντας και αποδεχόμενοι τόσο το σκοτάδι όσο και τις αναγεννητικές δυνάμεις του ανθρώπου.

Ralf Emerson (1803-1882)
Aμερικανός φιλόσοφος,
δοκιμιογράφος και ποιητής.
Υπήρξε δάσκαλος και μέντορας
του Χένρι Ντ. Θορώ

Ακολουθώντας τα βήματα των μεγάλων ρομαντικών και υπερβατικών, όπως ο Σέλλεϋ και ο Έμερσον, να βγούμε από τον κύκλο της τιμωρίας που καθορίζει τις κοινωνίες και να αρνηθούμε να συμμετέχουμε σ' αυτόν.

Αξίζει να σταματήσουμε σε αυτό το σημείο και να παρατηρήσουμε την αξιοπρόσεκτη απλότητα με την οποία εκφέρεται μια τέτοια μετάβαση - έξοδος από τον κύκλο του σαδομαζοχισμού που ορίζεται από και ορίζει την φυσική μας κατάσταση. Έτσι απλά όπως λέγεται, θα μπορούσε κανείς να πεισθεί ότι δεν χρειάζεται καμία παρατεταμένη στο χρόνο προσπάθεια και ότι αρκεί να λάβουμε μια απόφαση για να σπάσουμε τα δεσμά με το παρελθόν. Λες και όλο το πρόβλημα συμπυκνώνεται στο να ξυπνήσουμε, όπως ο Στέφανος Δεδάλους του Τζόυς, από τον εφιάλτη της Ιστορίας...

Αλλά πόσο ρεαλιστικό είναι το να σκεφτούμε ότι μπορούμε απλά να σταματήσουμε την ανάμειξή μας σ' αυτήν την βία; Υπάρχει όριο ανεκτικότητας της βίας και ποιό είναι αυτό; Πώς αντιμετωπίζουμε το πραγματικό γεγονός ότι κατοικούμε σε έναν κόσμο στον οποίο οι περισσότεροι άλλοι παραμένουν παγιδευμένοι στον κύκλο του σαδομαζοχισμού; Από πού θα αντλήσουμε την δύναμη που χρειαζόμαστε για να σπάσουμε τις αλυσίδες του εαυτού μας και τα δεσμά των ιστορικών καταβολών μας; Eάν όλοι είμαστε τα θύματα μιας μαζικής αυτο-εξαπάτησης, πώς μπορούμε να περάσουμε στην ελευθερία ; Δεν θα πρέπει να διαθέτουμε μια δυνάμει ικανότητα για ελευθερία πριν την επιτύχουμε; και κυρίως για να καταστούμε ικανοί να την επιτύχουμε; Και τι συμβαίνει με την πανίσχυρη συνήθεια;

Παρόμοιες προτροπές για απόδραση από τον κύκλο της βίας αν και εμπνέονται από την φροϋδική ανάλυση, βρίσκονται σε απόσταση από τον πεσιμισμό του Φρόιντ και χρειάζεται να τις δούμε σε μεγαλύτερο βάθος. 

Συνεχίζεται....

(Η παρούσα ανάρτηση αποτελεί συνέχεια της ομώνυμης θεματικής, βασίζεται στο βιβλίο του Ch. Mathewes, Evil and the augustinian tradition, ed. Cambridge University Press, 2001 και προτείνουμε για την αρτιότητα της ανάγνωσης το διαβασμα των προηγούμενων αναρτήσεων στην κατηγορία Φιλοσοφικές Μελέτες)