_να μην αλλάξει

Εχθές (3/4), συνοδεία εκλεκτής συντροφιάς, παρακολούθησα μια διάλεξη στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, στο τμήμα Φιλοσοφίας του Ρεθύμνου.

Ήδη οι λέξεις που έχω χρησιμοποιήσει (διάλεξη, πανεπιστήμιο, φιλοσοφία) προετοιμάζουν για κάτι βαρύ, ακαδημαϊκό, διανοητικό και ίσως γι' αυτό, απωθητικό για πολλούς.

Δεν είναι όμως έτσι τα πράγματα και μάλλον θα πρέπει να ξανασκεφτούμε την έννοια του "απωθητικού". Προς αυτή την κατεύθυνση κινείται το σημερινό κειμενάκι μου.

Η διάλεξη αυτή δόθηκε στο πλαίσιο ενός διαρκούς Σεμιναρίου διδασκόντων που έχει καθιερωθεί εδώ και 20 χρόνια στην Φιλοσοφική Σχολή του Παν/μίου Κρήτης και υλοποιεί τον έτερο στόχο της λειτουργίας μιας πανεπιστημιακής σχολής, δηλαδή, εκτός από την παροχή εκπαιδευτικών υπηρεσιών, την πραγματοποίηση της ακαδημαϊκής κοινότητας και ζωής. Στα πλαίσια αυτών των σεμιναρίων που είναι ανοιχτά προς όλους, καθηγητές από διάφορα πανεπιστήμια της Ελλάδας και του εξωτερικού, παρουσιάζουν ενώπιον των συναδέλφων τους, των προπτυχιακών, των μεταπτυχιακών φοιτητών, των υποψήφιων διδακτόρων και κάθε ενδιαφερόμενου πολίτη, μέρη ή και το σύνολο της μελέτης και του πνευματικού τους κόπου. Συνήθως στις διαλέξεις αυτές η συμμετοχή είναι αποκαρδιωτική. Ελάχιστοι είναι οι φοιτητές που προσέρχονται σε αυτό το δωρεάν παρεχόμενο γεγονός. Πολλές φορές οι διαλέξεις αυτές γίνονται ενώπιον ενός ακροατηρίου που δεν υπερβαίνει τα δέκα άτομα. Τι σπατάλη πόρων! εάν μιλούσαμε με όρους επιχειρηματικότητας.

[Παρένθεση :  εχθές (πάλι), έτυχε να παρακολουθήσω εν μέρει μια συζήτηση στην ΕΡΤ ανάμεσα σε εκπροσώπους φοιτητικών παρατάξεων επ'ευκαιρία των προσεχών φοιτητικών εκλογών, οι οποίες με ένα εύλογο τρόπο συνδέονται με τις γενικότερες επικείμενες πολιτικές αναμετρήσεις των οποίων και φιλοδοξούν να αποτελέσουν θλιβερές προεκτάσεις. Κανείς εκπρόσωπος (;) δεν έθεσε κάποιον ουσιαστικό προβληματισμό που να συνοδεύεται από ειλικρινή απορία και αγωνία, γι' αυτό το πραγματικό φαινόμενο: το να μην ενδιαφέρονται οι φοιτητές για τις σπουδές τους, ακόμα κι αν αυτές παρέχονται δωρεάν. Τονίζω το "δωρεάν" διότι μέσα στο οικονομίστικο κλίμα της εποχής, όλα ανάγονται σε οικονομικά μεγέθη. Είναι κι αυτό μια γλώσσα... η μόνη ισχυρή, κατανοητή και παγκοίνως αναγνωρισμένη! Δεν θα επεκταθώ όμως σ'αυτό το πολύ σοβαρό θέμα].

Στην χθεσινή διάλεξη το θέμα ήταν "Ο αρχαίος κοσμοπολιτισμός" και ομιλητής ήταν ο καθηγητής του ΑΠΘ Γιώργος Ζωγραφίδης, με ειδικότητα στην ελληνιστική, μεσαιωνική και βυζαντινή φιλοσοφία. Τα πράγματα ήταν εξαιρετικά απλά...  μια απλή, μικρή αίθουσα, γύρω από ένα μεγάλο οβάλ τραπέζι, με κουρτίνες ξεθωριασμένες, ξηλωμένες σε κάποια σημεία κι αλλού να  έχουν κρεμάσει, δυο ασπροπίνακες που κανείς δεν μπήκε στον κόπο να καθαρίσει, εκ των ενόντων στήθηκε ένας προτζέκτορας και αφού υπερνικήθηκαν διάφορες δυσκολίες σύνδεσης με το λαπτοπ, προβολής και λοιπά τεχνικά προβλήματα, με λόγο απλό, θα τολμήσω να πω  με κείνη την χαμένη ταπεινότητα που ταιριάζει σε έναν πραγματικό εργάτη,  ο ομιλητής εισηγήθηκε το θέμα του, ενώπιον ενός ακροατηρίου 20 ανθρώπων.  Δίχως μικρόφωνα, δίχως βήμα, με μόνη "πολυτέλεια" ένα δακτυλογραφημένο δίφυλλο που η γραμματειακή υποστήριξη του τμήματος είχε φροντίσει να φωτοτυπήσει και μοιράστηκε στους συμμετέχοντες. Ακολούθησαν ολιγόλεπτες ερωτο-απαντήσεις... και μετά από δύο ώρες, είχε πάει δέκα το βράδυ,  η ομήγυρις διαλύθηκε ησύχως.

Κανείς δεν προσπάθησε να πείσει κάποιον για κάτι, κανείς δεν προσπάθησε να πουλήσει  σε κάποιον κάτι, κανείς δεν προσπάθησε να σαγηνεύσει κάποιον, κανείς δεν λεηλατήθηκε, κανείς δεν υποτιμήθηκε κι ούτε υπερτιμήθηκε.

Δεν θα τολμήσω μια αναπαραγωγή - αναμετάδοση της ουσίας του θέματος και του προβληματισμού. Θα πω μόνο ότι, όσο κι αν εκ πρώτης όψεως ένα τέτοιο θέμα ακούγεται αδιάφορο και επίπεδο, ο κοσμοπολιτισμός συνδέεται με το επίκαιρο θέμα των ταυτοτήτων και της ιδεολογίας και ως φαινόμενο δεν είναι κάτι καινούργιο. Ως αίσθημα και ως έννοια  σπερματικά εμφανίζεται στο βαθύ παρελθόν, ήδη από τα ομηρικά έπη και την αρχαία τραγωδία, όταν ο Όμηρος στην Ιλιάδα επαινεί και εξυψώνει τις ηρωϊκές μορφές των μη Ελλήνων, Τρώων και  η Ανδρομάχη στις Τρωάδες του Ευριπίδη, λέει ότι όποιος εκεί κάνει αισχρά και εδώ είναι ντροπιασμένος (κακεί τα γ'αισχρά κάνθαδ' αισχύνην έχει). Μορφοποιείται με την σοφιστική διδασκαλία και τον Σωκράτη, ενώ στα χρόνια της ελληνορωμαϊκής αυτοκρατορίας και ενώ η "πόλις-κράτος" έχει απολέσει την ικανότητά της να παράγει νοήματα, ο "κοσμο-πολίτης" μέσα από την φιλοσοφία των κυνικών, των επικούρειων και των στωϊκών, προβάλλει το αίτημα μιας ζωής ελευθερίας, γενόμενος "ξένος" παντού (φιλοσοφική α-τοπία) . Ο αρχαίος χριστιανισμός επίσης βρίσκεται σε μια παρόμοια ένταση ανάμεσα στον κοσμοπολιτισμό και τον αποκλεισμό - διαμάχη με τον ελληνισμό.  Στις μεταμοντέρνες κοινωνίες, το θέμα του κοσμοπολιτισμού υπό τη μορφή της "παγκοσμιοποίησης" τίθεται εκ νέου καθώς βρίσκεται σε αντιπαράθεση με την επίσης νεωτερική ιδέα του εθνικισμού. Προϋποθέσεις του κοσμοπολιτισμού είναι :  η αναγνώριση της μερικότητάς μας, των δικών μας λαθών και ελλείψεων, της έντασης ανάμεσα στο μέρος και στο όλο, η συμπάθεια προς τον ξένο, ο πολιτιστικός σχετικισμός και η ανεκτικότητα, ο βιολογικός εξισωτισμός καθώς και η ύπαρξη ενός "τρίτου" (π.χ. Θεός, Φυσικός νόμος, Ορθός λόγος) έναντι του οποίου οι ηθικές αντιλήψεις αξιώνουν καθολικότητα.

Αυτή είναι η μια πλευρά... η μη προβαλλόμενη.. η περιθωριακή πλέον. 

Έχω όμως το βασανιστικό προνόμιο να ζω ταυτόχρονα και στην αντίπερα όχθη κι έτσι διαθέτω την πολυτέλεια των συγκρίσεων.

Το ίδιο βράδυ, λοιπόν, γυρνώντας στο σπίτι, σε πανελλαδικής εμβέλειας τηλεοπτικό κανάλι, στον Αντένα, γινόταν μια άλλη συζήτηση σε εκπομπή γνωστού τηλεπαρουσιαστή - showman, τηλεθέασης μερικών χιλιάδων τηλεθεατών.

Ασφαλώς εδώ όλα ήταν σκηνοθετημένα στην εντέλεια. Το σκηνικό ήταν απολύτως προσεγμένο και μοντέρνο, τα φώτα, ο διάκοσμος, όλα λειτουργούσαν άψογα με ένα κρυφό για τον θεατή τρόπο που είναι ο αρμόζων στο μέσον της τηλεόρασης.  Είχε προηγηθεί διαφήμιση της εκπομπής πολλών ημερών και ο  πολυδιαφημισμένος  καλεσμένος,  δεν ήταν άλλος από τη γνωστή στους κύκλους του life style περσόνα και κομμωτή Τρύφωνα Σαμαρά. Η κουβέντα γινόταν σε χαλαρό, παιγνιώδες στυλ, σα να μην μιλούσαν δύο ώριμοι άνθρωποι κάποιας ηλικίας, αλλά δυο χαζοχαρούμενοι έφηβοι!

Τι έλεγε, λοιπόν, αυτός ο άνθρωπος;

Μιλούσε για τον εαυτό του, για τις επιτυχίες του, για τα σχέδιά του, για τους κύκλους στους οποίους κινείται, για τις διασημότητες που τον γνωρίζουν και γνωρίζει, τις συμπάθειες και τις αντιπάθειές του, για τις αντιλήψεις του περί ζωής, έρωτος, επαγγελματικής καταξίωσης, κόσμου του θεάματος κ.άλ. Ο άξονας γύρω από τον οποίο ήταν στημένη η όλη συζήτηση ήταν ο εαυτός και ο μικρόκοσμος του διάσημου κομμωτή  υπερμεγενθυμένος και αναβαθμισμένος σε επίπεδο κοινωνικού προτύπου και αξίας. Ο καλεσμένος πουλούσε τον άνετο εαυτό του, ο παρουσιαστής πουλούσε τον ευφραδή εαυτό του επίσης και τον καλεσμένο του, το κανάλι πουλούσε την εκπομπή. Όλα κινούνταν σε ένα επίπεδο εξυπνακισμού και ουάου! Η συζήτηση διακόπηκε πολλές φορές με την παρεμβολή  πάμπολλων διαφημίσεων αναλόγου αισθητικής και μηνυμάτων : αγοράστε - ευτυχείτε!

Ο κοινός πυρήνας που συνέχει όλα αυτά (εκπομπή, παρουσιαστής, καλεσμένος, διαφημίσεις, φλυαρία) είναι η ΣΑΓΗΝΗ. Η σαγήνη επεισέρχεται στο δημόσιο λόγο και την δημόσια ζωή, ως αντανάκλαση ενός ψυχισμού που επιθυμεί να παραμείνει καθηλωμένος σε μια διεστραμμένη παιδικότητα ή σε μια αποκρουστική αιώνια εφηβεία. Είναι η απάντηση των μεταμοντέρνων κοινωνιών στην απώλεια κάθε ελέγχου επί των σοβαρών θεμάτων που αφορούν την πραγματικότητα και τις ζωές των ανθρώπων. Έτσι, σαγηνευμένοι και λεηλατημένοι οι τηλεθεατές μπορούν την επόμενη μέρα να συνεχίσουν τις ζωές τους, να διατηρήσουν απαραμείωτη την αντίληψη που έχουν για τον εαυτό τους και τις πεποιθήσεις τους για τον κόσμο. 

Πρόκειται, λοιπόν,  για δύο διαφορετικές, διαμετρικά αντίθετες "εκπομπές" λόγου. 

Το ερώτημα, λοιπόν, που θέτω και με απασχολεί, είναι : τι θα ορίσουμε ως "απωθητικό"; 

Το διανοουμενίστικο πανεπιστημιακό περιβάλλον των ολίγων με τον "στριφνό" του λόγο ή το σαγηνευτικό τηλεοπτικό κενό των πολλών με την φλυαρία του ;  Η απάντηση δική σας....

Όχι δεν υποστηρίζω ότι η ακαδημαϊκή κοινότητα είναι μια κοινότητα αγγελικών όντων, ότι και εκεί δεν υπάρχουν προβλήματα ηθικής τάξεως και άλλα. Υπάρχει όμως μια σημαντική διαφορά : τουλάχιστον εκεί δεν χωρά  η   Κίρκη κι ούτε πουλιέται κανενός είδους σωτήρια βλακεία. 

Κι αυτό, τουλάχιστον, ας παραμείνει έτσι....  να μην αλλάξει.