Μετάβαση στο κύριο περιεχόμενο

_Ιπποκρατικός Όρκος






ΙΠΠΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΟΡΚΟΣ,  μια Βιο – Ηθική ανάγνωση


  

Στον γιατρό της ψυχής μου




Στα πλαίσια του μαθήματος της Βιοηθικής, με την παρούσα εργασία μου θα επιχειρήσω μια ανάγνωση ενός κατ’ εξοχήν δεοντολογικού έργου του ιπποκρατικού corpus, του περίφημου Όρκου, προσπαθώντας να καταδείξω συγκλίσεις ή αποκλίσεις από το σύγχρονο πλαίσιο προβληματισμού των αρχών της Bιοηθικής.   


Πρόλογος                                                   

Φαίνεται ίσως αφελής η προσπάθεια να εμβαθύνει κανείς πάνω στα φιλοσοφικά προβλήματα της Bιοηθικής όπως αυτά προκύπτουν  στη σύγχρονη ιατρική πρακτική, μέσα από την εξέταση κειμένων, που βέβαια φέρουν τον τίτλο «ιατρικός όρκος», δεν παύουν όμως, εάν τα δει κάποιος απομονωμένα και στο αυστηρό ιστορικό τους πλαίσιο, να αποτελούν  κείμενα απομακρυσμένα- τόσο στη μορφή όσο και στο περιεχόμενό τους- από τον σύγχρονο φιλοσοφικό διάλογο.  

Οι λόγοι, που υπονοούν μια αφέλεια στο εγχείρημα, είναι  κυρίως δύο:
Ο πρώτος, είναι ότι από μόνος του ένας όρκος, που απαγγέλλεται σε μια τελετή, μας προδιαθέτει για κάτι που έχει μια τυπική χροιά, κάτι που από έθιμο και επειδή συνηθίζεται απαγγέλλεται ή δίδεται. Ιδιαίτερα σήμερα, αυτό δεν απέχει πολύ από την αλήθεια, καθώς είναι γεγονός ότι στην ίδια εθιμοτυπία έχουν παραδοθεί μια σειρά  γεγονότων του σύγχρονου ανθρώπινου βίου, όπως π.χ. ο γάμος, η βάπτιση κ.ο.κ. Που, ναι μεν ως γεγονότα είναι ουσιαστικά και σημαίνοντα,  πλην όμως στην σύγχρονη ζωή είναι αβαθή και απομυθοποιημένα, με αποτέλεσμα το όποιο τελετουργικό συνδέεται μ’ αυτά (κείμενα, ευχές, παρακλήσεις, πράξεις κλπ.) να μην βρίσκει αντίκρισμα σε κάποιο βαθύτερο υποκειμενικό αίσθημα. Οι τελετές αποφοίτησης και ορκωμοσίας των Σχολών δεν εξαιρούνται από αυτό το φαινόμενο. Ο όρκος δηλαδή, ακόμα κι αν  αφορά καίρια ζητήματα όπως η απονομή δικαιοσύνης ή η υπηρεσία της ανθρώπινης ζωής, συμπαρασύρεται και κατατάσσεται στην εθιμοτυπία- ή, ακόμα χειρότερα, σε μια επαναλαμβανόμενη, τυποποιημένη θεατρικότητα- και από μόνος του, αναγνωρίζουμε ότι δεν αρκεί για να καθοδηγήσει, πολύ περισσότερο να δεσμεύσει, την ανθρώπινη πράξη.

Ο δεύτερος  λόγος είναι ακόμα σημαντικότερος: Τα ζητήματα της βιοηθικής όπως αυτά ανέκυψαν μέσα από την ραγδαία πρόοδο των επιστημών της ζωής, της βιοτεχνολογίας και της επιστήμης των υπολογιστών, ανοίγουν κρίσιμα κεφάλαια για τις μεθόδους και τα όρια της επιστημονικής γνώσης, τις δυνατότητες παρέμβασης στο ανθρώπινο σώμα και ψυχισμό, τις σχέσεις συγγένειας και δικαιοσύνης των γενεών, στην ικανότητα πρόσληψης, αφομοίωσης και ελέγχου της όποιας προόδου από το κοινωνικό σώμα, την πολιτική, νομική και θεσμική ενσωμάτωση, την ισότητα των πολιτών και την χρήση της ελευθερίας του ατόμου, την σχέση με την Φύση.  
Εν ολίγοις, η συσσώρευση γνώσεων, που αφορούν τα μύχια της ανθρώπινης ύπαρξης και από την άποψη της βιολογικής εξέλιξης του είδους αλλά και από την άποψη του ελέγχου των ορίων της ζωής και του θανάτου,  και που εισρέουν από διάφορες κατευθύνσεις των επιμέρους επιστημών, δημιουργούν ένα φορτίο πιεστικό και συνάμα ικανό να μας κάνει να σταθούμε κριτικά και αναστοχαστικά απέναντι σε ό,τι ο πολιτισμός των νεώτερων χρόνων ονόμασε πρόοδο και εξέλιξη, υπερίσχυση του ανθρώπου πάνω στη φύση και απελευθέρωση, αναγνωρίζοντας ότι ίσως η ανθρωπότητα συμπεριφέρεται όπως ένα ελαφρόμυαλο και απερίσκεπτο παιδί συνεπαρμένο από τα χρώματα μέσα σ’ ένα κατάστημα εκρηκτικών υλών και επικίνδυνων όπλων.

Επομένως και βάσει του δεύτερου λόγου η σοβαρότητα των θεμάτων που εγείρει η Βιοηθική θα μας απομάκρυνε από την ενασχόληση με «όρκους».
Επιπλέον, για όλους εμάς που ζούμε την ελληνική πραγματικότητα και ιδιαιτέρως την φαυλότητα όπως αυτή μας πλήττει τα τελευταία αυτά «χρόνια της κρίσης», μια απλή επίσκεψη τους χώρους δημόσιας περίθαλψης, μια εξέταση των συνθηκών παροχής υπηρεσιών υγείας, μια απροκατάληπτη εξέταση των ταξικών και άλλων διακρίσεων, διάφορα ιατρικά σκάνδαλα, η κυνικότητα της δωροδοκίας ιατρών και ιατρικού προσωπικού για να εκτελέσουν το ιατρικό καθήκον τους, αλλά και οι αποκαρδιωτικές συνθήκες εργασίας χιλιάδων ανώνυμων γιατρών και νοσηλευτών,  θα   προσγείωνε τον φιλοσοφικό μας στοχασμό στην καρδιά του προβλήματος : οι δημόσιες πολιτικές στο χώρο της υγείας και οι ιατρικές πράξεις δεν είναι ουδέτερες, χρωματίζονται από ήθος, και το ήθος εκπορεύεται από και αναφέρεται σε ανθρώπινα όντα που βρίσκονται μέσα συγκεκριμένες ιστορικές, πολιτικές και οικονομικές σχέσεις.

Επομένως, έχοντας όλα αυτά υπόψη η ενασχόληση με τους «όρκους» μοιάζει αναχρονιστική ή/και περιττή. Έχω όμως την πεποίθηση ότι το κείμενο του «ιπποκρατικού» όρκου, καθώς και πολλά από τα λεγόμενα «δεοντολογικά» της ιπποκρατικής γραμματείας, διαθέτουν, με μια  ευγλωττία που ίσως μας ξαφνιάσει, πληροφορίες που μπορούν να βοηθήσουν την προσπάθειά μας να απαντήσουμε πώς ο κάθε πολιτισμός συλλαμβάνει την παροχή υπηρεσιών υγείας, την ιατρική γνώση, την σχέση ανάμεσα στον θεραπευτή και τον θεραπευόμενο, τους στόχους της θεραπείας και τελικά την στάση που υιοθετεί απέναντι στην ανθρώπινη ζωή.
Εξάλλου, εάν σε κάθε περίοδο του ανθρώπινου πολιτισμού, ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να ψηλαφήσει την αλήθεια του βίου του, αναπόφευκτα ήρθε αντιμέτωπος με το ερώτημα «τι είναι ο άνθρωπος;» και εάν η ηθική αφορά την δημόσια σφαίρα της ανθρώπινης αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας , τότε οι ιατρικοί όρκοι μπορούν να έχουν θέση τεκμηρίων για τις δοθείσες απαντήσεις.

 
Ο όρκος : Εθιμοτυπία ή ουσία;  

Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο προβληματισμός για τα θέματα της ιατρικής δεοντολογίας και της ηθικής, τέθηκαν εκ νέου, μπροστά στην παγκόσμια κοινότητα, την τραγική εκείνη περίοδο, λίγο μετά την λήξη του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου[1], όταν η ανθρωπότητα με φρίκη αντίκριζε και προσπαθούσε να εξηγήσει την τέλεση ασύλληπτων για την ανθρώπινη λογική θηριωδιών. Μπροστά στο Ολοκαύτωμα και τις εκτεταμένες «ιατρικές έρευνες», που έκαναν οι ναζιστές γιατροί στα αθώα θύματά τους, κλονίστηκαν βασικές έννοιες πάνω στις οποίες στηρίχθηκε ο δυτικός πολιτισμός: η ορθολογικότητα της επιστήμης, η ισότητα, η ελευθερία, η συμμετοχή των πολιτών στη λήψη των αποφάσεων, η υπακοή απέναντι στους νόμους, η εκτέλεση του καθήκοντος, η ανεξιθρησκία κ.άλ. Φάνηκε να κλονίζεται όλο το ηθικό οικοδόμημα και να τίθενται εκ νέου ζητήματα ορισμού και διαχωρισμού ή /και σχέσης έλλογου και άλογου στοιχείου στον άνθρωπο.  

Ο όρκος έχει την έννοια μιας ιδιαίτερα βαρύνουσας δέσμευσης. Ορίζεται ως η διατυπωμένη ρητά αναγνώριση ενός καθήκοντος που απορρέει από την  συνείδηση, ως το καταυγασμένο σημείο εκείνο το οποίο εάν η πράξη παραβεί, υπερβεί ή αμελήσει τότε καταλύεται η  συνείδηση του έλλογου υποκειμένου που το διατύπωσε. Η κύρια δηλαδή συνέπεια του όρκου είναι πρακτική και η αθέτησή του έχει διττή αναφορά: τόσο στις παρενέργειες απέναντι στους άλλους ανθρώπους όσο και στο ότι  η πράξη του πράττοντος στρέφεται εναντίον της συνείδησης του φορέα της, δηλαδή εναντίον του εαυτού της.
Γι’ αυτό οι όρκοι διαχρονικά εκκινούν και δίνονται με απεύθυνση έναν  άλλο άνθρωπο, ένα   συλλογικό υποκείμενο (π.χ. πατρίδα), μια καθολική έννοια (π.χ. τιμή) και υπό την εξουσία μιας υπερβατικής συνειδησιακής αρχής δηλ. Θεός – θεοί.
Γι΄αυτό οι «όρκοι» όπου και αν τους συναντάμε (π.χ. στην δημοτική ποίηση αυτό γίνεται ιδιαίτερα εμφανές ή ο όρκος των «Φιλικών») τελειώνουν με απαρίθμηση δεινών και συμφορών που δίκαια θα πλήξουν ισοπεδώνοντας τον παραβάτη.  

Η ιατρική πράξη περισσότερο από κάθε άλλη ανθρώπινη δραστηριότητα είναι, ξεχωριστά πάντοτε και αναπόφευκτα, ηθικά χρωματισμένη. Ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της πηγάζει από: α)ο φορέας (ιατρός) είναι κάτοχος μιας ιδιαίτερης γνώσης σχετική με τη ζωή και ο αποδέκτης (ασθενής) είναι ο λήπτης της, β) οι δύο (ιατρός-ασθενής) σχετίζονται μεταξύ τους, όχι άμεσα αλλά μέσω μιας ιδιαίτερης κατάστασης, γ) εάν η ιδιαίτερη αυτή κατάσταση δεν υπήρχε δεν θα σχετίζονταν, δ) η ιδιαίτερη αυτή κατάσταση πάντοτε ποντίζεται (πολύ ή λίγο) κορυφαίων για τον άνθρωπο συναισθημάτων και συνειδητοποιήσεων, όπως ο φόβος, ο πόνος, η απώλεια, η ανημποριά,  η θνητότητα, ήτοι η πεπερασμένη φυσική του ύπαρξη.  

Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι, από την ιδιαιτερότητά της, η ιατρική πράξη  βαρύνεται με το αίτημα της εύρεσης εκείνης, της καλύτερης, δυνατής αναλογίας μεταξύ θεωρητικής γνώσης και πρακτικής εφαρμογής της  και επειδή απαιτεί την γεφύρωση της θεωρίας με την πράξη, αποκτά εύλογα ηθικό περιεχόμενο.

Η δέσμευση του ιατρού, ο οποίος εκ προοιμίου κατέχει την ιατρική γνώση, απέναντι στον ασθενή του γίνεται –ή οφείλει να γίνεται- μέσω της μετοχής του στην ιδιαίτερη αυτή κατάσταση, την οποία μπορεί να συλλάβει διπλά: και ως έλλογο και ως συναισθηματικό ον, με την πληρότητα δηλαδή που απαιτεί ο Λόγος και η ανθρώπινη φύση. Βλέποντας τον ασθενή και αντικρίζοντας στο πρόσωπό του, στην ασθένειά του, στον πόνο του και στην αγωνία του, το κοινό μερίδιο που λαμβάνουμε ως ανθρώπινες υπάρξεις από την γέννησή μας, ένας ευσυνείδητος γιατρός οφείλει να είναι σε θέση ν’ αντικρίσει τον εαυτό του.
Έτσι αποκτά νόημα ο όρκος, διότι η αθέτηση του για οποιονδήποτε λόγο θα σημαίνει όχι μόνο μια επαγγελματική «αστοχία» αλλά κατάλυση του δεσμού, αποδέσμευση του γιατρού από την ανθρώπινη κοινότητα-μοίρα και δυστυχώς είναι πολλοί οι γιατροί (κι όχι μόνο αυτοί) που φαντασιώνονται είτε μέσα από την παντοδυναμία της επιστήμης  είτε μέσα από την απόκτηση υλικών αποκτημάτων είτε μέσα από άλλους περισπασμούς ότι μπορούν να εξαιρούν τον εαυτό τους, διάγοντας έναν βίο άτρωτο.
Είναι μια άλλη όψη της παραδοσιακής ιατρικής αυθεντίας που σήμερα δεν αντλεί κύρος τόσο από το γνωσιακό status όσο από την υποκειμενική αποστασιοποίηση.

Η σκέψη αυτή προϋποθέτει μια άλλη σχέση τόσο με το γνωστικό αντικείμενο όσο και με τον άλλο άνθρωπο ως ετερότητα.
Το τίμημα που έπρεπε να πληρώσει ο αναδυόμενος από τις δεσμευτικές προκαταλήψεις των Μέσων χρόνων,  επιστημονικός νους ήταν να κατορθώσει ν’ αντικρύσει το αντικείμενο της επιστημονικής του έρευνας ως κάτι απόλυτα ξέχωρο, αντι-κείμενο της δικής του υποκειμενικότητας, απαλλαγμένο από κάθε ιερότητα, ουσιαστικά ξένο και κατ’ ουσίαν άγνωστο. Τόσο το φυσικό περιβάλλον όσο και το ανθρώπινο σώμα έπρεπε να ιδωθούν από μια απόσταση και να προσεγγιστούν μέσα από την Διάνοια τμηματοποιημένα και ορθολογικά, μέσα από το πείραμα. Η αρχή που απορρέει από μια τέτοια προσέγγιση είναι αυτή της ουδετερότητας της επιστήμης. Η επιστημονική γνώση που πορίζεται μ’ αυτόν τον τρόπο, είναι μια γνώση περιγραφική, μέσα από έννοιες και τμηματοποιημένη μέσα από την μερικότητα των επιστημών, που στερείται η ίδια ποιοτικών περιεχομένων και ενοποιητικού νοήματος.
Και εάν η καταστατική αρχή της ουδετερότητας, μπορεί να έχει χρησιμότητα στην μελέτη ορισμένων φαινομένων π.χ. κοινωνικά, πολιτισμικά κ.άλ., όταν γίνεται αρχή – κανόνας που διέπει την ιατρική πράξη τότε, αυτή η κατ’ εξοχήν ηθική πράξη, πρέπει να λάβει μια εξωτερική κανονιστική ηθική, γιατί εσωτερικά και λόγω αυτής, δεν μπορεί να την γεννήσει.

Στο σημείο αυτό συντάσσονται οι κανόνες ιατρικής δεοντολογίας που θα λάβουν και νομική κατοχύρωση. Παρ’ όλα αυτά, τόσο τα αποτρόπαια συνεχιζόμενα πειράματα[2] στις χώρες του αναπτυγμένου κόσμου όσο και η διαφθορά που συναντάμε στην παγκόσμια ιατρική-επιστημονική κοινότητα και η διαπλοκή της με μεγάλα οικονομικά συμφέροντα, δεικνύουν ότι από μόνες τους αυτές οι «προφυλάξεις» ελάχιστα μπορούν να προάγουν την ηθική συνείδηση. Είναι και παραμένουν πάντα εξωτερικές του συστήματος (ιατρός-γνώση- ασθενής-ασθένεια – ιατρική πράξη) και ως τέτοιες χρειάζεται να ασκείται πάνω τους συμπληρωματικά ένα καθεστώς αστυνόμευσης – παρακολούθησης και κυρώσεων για την τήρησή τους, ενώ όταν παραβαίνονται και αποκαλύπτονται σοκάρουν την κοινή γνώμη.

Ανοίγεται έτσι ένα τεράστιο πεδίο προβληματισμού στο εσωτερικό της  ιατρικής επιστήμης η οποία φαίνεται σε απορία να παράγει η ίδια την ηθική που θα εναρμονίζεται με τους σκοπούς της, ως κορυφαίο γνωστικό και ανθρωπιστικό επίτευγμα.  Μάλιστα, η ηθική, εκ των έσω, θωράκιση της ιατρικής επιστήμης λαμβάνει έναν νέο επιτακτικό χαρακτήρα εάν αναλογιστούμε ότι ένα είδος ιατρικής πράξης είναι και η ιατρική έρευνα, η εμβέλεια της οποίας δεν είναι άμεσα εμφανής στην κλινική πραγματικότητα και εκτείνεται ανέλεγκτα στο χρόνο και στο χώρο.

Παρ’ όλα αυτά  η ιατρική πράξη – έρευνα αναπόφευκτα αφορά και αγγίζει  –όσο κι αν  παραγνωρίζεται- μια κατάσταση κι όχι ασύνδετα και απομονωμένα γεγονότα που λαμβάνουν χώρα σ’ ένα ιατρείο ή σ’ ένα εργαστήριο. Και, εφ’ όσον αυτή η κατάσταση δεν αναφέρεται στην κοινή ανθρώπινη μοίρα, διότι και το «κοινή» και το «μοίρα» έχουν αποδυναμωθεί και, θα έλεγα, εξοβελιστεί από κάθε παρόμοια συζήτηση στην εποχή μας, θα πρέπει να σκεφτούμε ότι αναφέρονται σε κάτι άλλο που ως κατάσταση επιβάλλεται με όρους καθολικούς και μοιραίους: αυτούς της πλήρως απανθρωποιημένης, εκχρηματισμένης και πραγμοποιημένης οικονομίας.

Με αυτές τους σκέψεις μπορούμε να δούμε τον όρκο απαλλαγμένο από την άγονη εθιμοτυπία,  στην πραγματική του δυνατή σημασία και την ίδια στιγμή μπορούμε να κατανοήσουμε την αδυναμία του όρκου να επιβάλλει το κύρος του σαν γεγονός – γέννημα συνείδησης.


Ιπποκράτης : ένας καινοφανής άνθρωπος.

Η ιατρική επιστήμη ανατέλλει την ίδια ιστορική περίοδο και στους ίδιους τόπους που ο ανθρώπινος νους  ξυπνάει για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας. Είναι 6 αιώνες π.Χ. που οι Ίωνες σοφοί[3],  πρώτοι αυτοί, νιώθουν να πιέζονται από την δύναμη του ανθρώπινου λογικού να θέλει να προχωρήσει περαιτέρω τις αρχέγονες απορίες για να συλλάβει με τις δυνάμεις του τον κόσμο.    
Πάνω στα πρώτα, ασταθή βήματα της ιατρικής επιστήμης, η δυτική επιστημονική σκέψη μπορεί να αναγνωρίσει τον δικό της βηματισμό. Το ιατρικό παράδειγμα[4] θα χρησιμοποιηθεί από τους κορυφαίους φιλοσόφους τους κλασικής αρχαιότητας, Πλάτωνα και Αριστοτέλη, για να κτίσουν τα επιχειρήματά τους για τα φιλοσοφικά ερωτήματα σχετικά με : την εμπειρία και την παρατήρηση, την αφαίρεση και τον συλλογισμό, την ρητορική και  την πολιτική, την τέχνη και την επιστήμη, την ελευθερία και την δουλεία. Ερωτήματα που θα ανακύψουν με όλη τους την ένταση τον 16ο αιώνα μέσα στην εμπειριστική και ορθολογιστική αντιπαράθεση.
Έτσι, μπορούμε να κατανοήσουμε το τεράστιο ενδιαφέρον και την παραγωγή μιας ογκώδους βιβλιογραφίας, που συνοδεύουν αμείωτα από τους ελληνιστικούς χρόνους έως τις μέρες μας τα ιπποκρατικά συγγράμματα[5].
Ανεξάρτητα από τα προβλήματα ακριβούς χρονολόγησης και απόδοσης των έργων στον Ιπποκράτη[6] ή σε μαθητές της σχολής του ή ακόμα και σε πολύ μεταγενέστερους ιατρούς, που διαχρονικά συνοδεύουν την μελέτη της ιπποκρατικής συλλογής[7], ακόμα και ανεξάρτητα από την προσπάθεια να εντοπιστούν συνδέσεις και επιρροές με άλλα φιλοσοφικά ρεύματα, αυτό που μας καταγοητεύει είναι η σταδιακή ανάδυση ενός καινοφανούς τύπου ανθρώπου.

Μέσα στην Ιπποκρατική Συλλογή, ο Έλληνας γιατρός δεν είναι πια ούτε μάγος ούτε προφήτης ούτε ιερέας. Γίνεται στοχαστής που οδηγείται από τη δική του ανεξάρτητη κριτική σκέψη, αναζητώντας όλο και περισσότερο τη λογική εξήγηση των φυσικών φαινομένων. Δεν είναι ο άρχοντας ή ο παραβάτης της φύσης, που ενεργεί στο όνομα των θεών ή μυστικών δυνάμεων, αλλά με την ίδια του τη θέληση δηλώνει έτοιμος να υποβοηθήσει τη θεραπευτική δύναμη που υπάρχει μέσα στη φύση και πιστεύει ότι είναι έλλογα προσβάσιμη.

Το εύρος των ιατρικών θεμάτων που καλύπτει η ιπποκρατική συλλογή είναι θαυμαστό[8]. Αποδεικνύει μια κοπιώδη και σε βάθος εργασία παρατήρησης, συλλογής, ταξινόμησης και δικαιολόγησης των επιμέρους φαινομένων, ασθενειών και την ένταξή τους σε καθολικούς νόμους που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη με ευλάβεια κάθε φορά, και συνιστούν  εμπεριστατωμένη γνώση. Ο γιατρός εκπαιδεύεται σ’ αυτήν, γίνεται    μελετητής των αιτιών των νόσων και προσπαθεί να επέμβει την καλύτερη στιγμή.
Ο γιατρός ξέρει όχι μόνο το τι πρέπει να κάνει αλλά και το διότι. Αυτή είναι μια εκρηκτική δύναμη στα χέρια του. Επειδή όμως ο χαρακτήρας της  γνώσης αυτής είναι αιτιακά εξηγήσιμος και φυσικά θεμελιωμένος,   αλλάζει την σχέση μεταξύ ιατρού και ασθενή[9]. Απαιτείται ο γιατρός να  τίθεται αυτοπροσώπως ως φορέας υποχρεώσεων, αποποιούμενος την βολική εναπόθεση της ευθύνης των πράξεών του σε κάποια ανεξέλεγκτη και άλογη αρχή, και ο ασθενής να αντιμετωπίζεται ως φορέας δικαιωμάτων.
Αναζητούνται, λοιπόν, οι θεμελιώδεις εκείνες αρχές που θα καθοδηγούν δεσμεύοντας τις πράξεις του γιατρού και θα οριοθετούν την σχέση του με τους ασθενείς του  κι αυτές τις βρίσκουμε διατυπωμένες για πρώτη φορά στον «Ιπποκρατικό» όρκο. Αποτελεί δε δημόσιο λόγο –και  όχι ατομική έκφραση, γιατί τότε θα μπορούσε τα λόγια να ήταν προσευχές, χρησμοί, μαγικοθρησκευτικές ακαταληψίες- δηλωτικό ενός μέσου, και αποβλεπτικό προς ένα κοινό αγαθό.

  
Ο «ιπποκρατικός Όρκος»:  μια βιο-ηθική ανάγνωση  
Ο «Όρκος» είναι ένα από τα διασημότερα κείμενα που μας έχουν σωθεί με το όνομα του Ιπποκράτη και φαίνεται πως είναι το κείμενο  που εκφωνούσε ο νέος γιατρός τη στιγμή που –με επισημότητα- γινόταν μέλος της οικογένειας των γιατρών.
Αν και σύντομος, ο «Όρκος» έχει προκαλέσει πλήθος συζητήσεων τόσο για την χρονολόγησή του όσο και για  προέλευσή και τις επιρροές που διαφαίνονται κυρίως από τους κύκλους των Πυθαγορείων[10]. Λαμβάνοντας υπόψη τους προβληματισμούς αυτούς, θα επιχειρήσουμε να ανασυστήσουμε το βαθύ ανθρωπιστικό πνεύμα που τον διαπνέει, διαβάζοντάς τον παράλληλα και με  άλλα έργα της ιπποκρατικής συλλογής.
Παρακάτω παραθέτω το αρχαίο κείμενο του Όρκου και στη συνέχεια την μετάφρασή του:
«Ὄμνυμι πόλλωνα ητρν, κα σκληπιν, κα γείαν, κα Πανάκειαν, κα θεος πάντας τε κα πάσας, στορας ποιεύμενος, πιτελέα ποιήσειν κατ δύναμιν κα κρίσιν μν ρκον τόνδε κα ξυγγραφν τήνδε. γήσασθαι μν τν διδάξαντά με τν τέχνην ταύτην σα γενέτσιν μοσι, κα βίου κοινώσασθαι, κα χρεν χρηίζοντι μετάδοσιν ποιήσασθαι, κα γένος τ ξ ωτέου δελφος σον πικρινέειν ἄῤῥεσι, κα διδάξειν τν τέχνην ταύτην, ν χρηίζωσι μανθάνειν, νευ μισθο κα ξυγγραφς, παραγγελίης τε κα κροήσιος κα τς λοιπς πάσης μαθήσιος μετάδοσιν ποιήσασθαι υοσί τε μοσι, κα τοσι το μ διδάξαντος, κα μαθητασι συγγεγραμμένοισί τε κα ρκισμένοις νόμ ητρικ, λλ δ οδενί. Διαιτήμασί τε χρήσομαι π’ φελεί καμνόντων κατ δύναμιν κα κρίσιν μν, π δηλήσει δ κα δικί ερξειν. Ο δώσω δ οδ φάρμακον οδεν ατηθες θανάσιμον, οδ φηγήσομαι ξυμβουλίην τοιήνδε. μοίως δ οδ γυναικ πεσν φθόριον δώσω. γνς δ κα σίως διατηρήσω βίον τν μν κα τέχνην τν μήν. Ο τεμέω δ οδ μν λιθιντας, κχωρήσω δ ργάτσιν νδράσι πρήξιος τσδε. ς οκίας δ κόσας ν σίω, σελεύσομαι π’ φελεί καμνόντων, κτς ἐὼν πάσης δικίης κουσίης κα φθορίης, τς τε λλης κα φροδισίων ργων πί τε γυναικείων σωμάτων κα νδρων, λευθέρων τε κα δούλων. δ’ ν ν θεραπεί δω, κούσω, κα νευ θεραπηίης κατ βίον νθρώπων, μ χρή ποτε κλαλέεσθαι ξω, σιγήσομαι, ἄῤῥητα γεύμενος εναι τ τοιατα. ρκον μν ον μοι τόνδε πιτελέα ποιέοντι, κα μ ξυγχέοντι, εη παύρασθαι κα βίου κα τέχνης δοξαζομέν παρ πσιν νθρώποις ς τν αε χρόνον. παραβαίνοντι δ κα πιορκοντι, τναντία τουτέων.    
«Ορκίζομαι στον Απόλλωνα τον γιατρευτή και στον Ασκληπιό και στην Υγεία και στην Πανάκεια και σ΄ όλους τους θεούς και σ’ όλες τις   θεές, και μάρτυρες τους βάζω, πως θα εκτελέσω τον όρκο μου αυτό και αυτό μου το συμβόλαιο όσο οι δυνάμεις μου και η κρίση μου το επιτρέπουν.
Θα τιμώ εκείνον που την τέχνη αυτή μου δίδαξε όσο και τους γονείς μου´ στο βίος μου θα τον κάνω κοινωνό, και όταν βρεθεί σε ανάγκη, απ’ τα δικά μου θα του δίνω´ τους γιους του θα τους λογαριάζω για αδελφούς μου και την τέχνη αυτή θα τους διδάξω –αν θέλουν να τη μάθουν- χωρίς μισθό και χωρίς έγγραφο συμβόλαιο. Στις οδηγίες τις γραπτές ή στις προφορικές διδασκαλίες και στις υπόλοιπες κάθε λογής καθοδηγήσεις δικαίωμα να έχουν θ’ αφήνω μόνο τους δικούς μου γιους, τους γιους του δασκάλου μου, και μαθητές που με συμβόλαιο και όρκο –κατά το έθος των γιατρών- θα έχουν δεθεί μαζί μου´ άλλον κανέναν.
Συνταγές θα δίνω ιατρικές που θα’ναι – όσο από τη δύναμη και την δική μου κρίση εξαρτάται- μόνο για το καλό του αρρώστου, και θα φυλάγομαι μη δώσω συνταγή για το κακό ή για να βλάψω.
Και να μου το ζητήσουν, φάρμακο θανατηφόρο σε κανέναν δεν θα δώσω, και ούτε θα βγει από μένα τέτοια συμβουλή´ ούτε θα δώσω σε γυναίκα φάρμακο να καταστρέψει τον βλαστό της. Αγνή και καθαρή θα φυλάξω τη ζωή μου και την τέχνη μου.
Δεν θα εγχειρήσω ούτε και άνθρωπο που υποφέρει από πέτρα´έργα τέτοια θα τα αφήνω σε ανθρώπους που είναι σ’αυτά εξασκημένοι.
Σε όποια σπίτια θα μπαίνω, για το καλό θα μπαίνω των αρρώστων. Θα μένω μακριά από κάθε αδικία θεληματική και από κάθε βλάβη´ ιδίως θα μένω μακριά από κάθε πράξη αφροδισιακή πάνω σε σώματα γυναικεία ή αντρικά ελεύθερων ή σκλάβων.
Όσα ασκώντας το επάγγελμά μου θα δω ή θα ακούσω-ας είναι και πέρα από το επάγγελμά μου, στην αναστροφή με τους ανθρώπους- που δεν θα πρέπει ποτέ στους έξω να κοινολογηθούν, θα τα σκεπάζω με τη σιωπή μου: μυστικά θα τα θεωρώ, που κανείς δεν πρέπει γι’ αυτά να μιλά.
Όσο τον όρκο μου αυτόν θα τον κρατώ και δεν θα τον πατάω, άμποτε να χαίρομαι τη ζωή και την τέχνη μου, έχοντας πάντα καλό όνομα ανάμεσα στους ανθρώπους´ αν όμως παραβώ τον όρκο μου και τον πατήσω, να μου συμβούν ακριβώς τα αντίθετα[11].
Ο «ιπποκρατικός» όρκος αρχίζει με επίκληση των θεών που προστατεύουν τους γιατρούς πρώτα, και αμέσως ύστερα όλων των θεών και θεαινών που καλούνται αυτή την επίσημη στιγμή ως μάρτυρες πως ο όρκος που δίνεται θα τηρηθεί. Οι υποχρεώσεις που δέχεται να αναλάβει ο νέος γιατρός και οι υποσχέσεις που δίνει έρχονται αμέσως μετά από την επίκληση. Ο Όρκος κλείνει με τον τρόπο που ήταν επίσης τυπικός στους αρχαίους ελληνικούς όρκους: ο νέος γιατρός ζητάει για τον εαυτό του παντοτινή τιμή ανάμεσα σε όλους τους ανθρώπους για την περίπτωση που θα τηρήσει τον όρκο του, και εύχεται το αντίθετο για την περίπτωση που φανεί ανάξιος και τον παραβεί.
Προχωρώντας στην εξέταση του κειμένου θα επιχειρήσω την ανάδειξη των βασικών ηθικών κατηγοριών – αρχών -  δεσμεύσεων που διατυπώνονται:

1. κατά δύναμιν κα κρίσιν μν
Αξιοσημείωτο είναι, ότι αμέσως μετά την αναφορά στους θεούς και απέναντί τους, τοποθετείται ένα συνειδητό «εγώ».
Πώς μπορούμε να ανασυστήσουμε το προφίλ του ανθρώπου που μιλάει στο κείμενο αυτό; Είναι ίσως η πρώτη φορά που ο ερευνητής – ιατρός, εξοπλισμένος με τη γνώση που απέκτησε, δηλώνει την πίστη του στην προσωπική του δύναμη και κρίση. Η ίδια έκφραση θα επαναληφθεί λίγες γραμμές πιο κάτω αναφορικά με τις συνταγές που θα χρειαστεί να δώσει για την αντιμετώπιση μιας ασθένειας. Ο γιατρός, δηλαδή, αναλαμβάνοντας το καθήκον της τέχνης του, αναγνωρίζει ότι θα πρέπει να θέτει συνεχώς σε δοκιμασία τόσο τις ίδιες δυνάμεις του –σωματικές, νοητικές, ψυχικές- όσο και να προβαίνει σε κρίσεις, δηλαδή να λαμβάνει αποφάσεις. Αρωγός σ’ αυτή την προσπάθεια είναι η γνώση που έλαβε και όχι κάποια υπερφυσική δύναμη. Η προσπάθειά του θα πρέπει να στηρίζεται στην δυνατότητά του για ευθυκρισία. 

Αξίζει, να διαβάσουμε αυτό το σημείο του όρκου σε συνδυασμό με τον πρώτο αφορισμό, από το πασίγνωστο έργο της ιπποκρατικής συλλογής «Αφορισμοί», όπου αναδεικνύεται το φιλοσοφικό και πνευματικό υπόβαθρο της προσωπικότητας του ιπποκρατικού γιατρού:
« βίος βραχύς, δέ τέχνη μακρή, δε καιρός οξύς, δέ περα σφαλερή, δέ κρίσις χαλεπή»
[Η ζωή κρατάει λίγο, η τέχνη μας όμως δεν έχει τέλος. Η κατάλληλη στιγμή περνάει και φεύγει γρήγορα. Η πείρα είναι απατηλή. Η απόφαση είναι δύσκολη][12].
Ο «ιπποκρατικός» γιατρός είναι ένας άνθρωπος στοχαστικός´ η επαφή του με την ανθρώπινη φύση και η τέχνη του, βαθαίνει και οξύνει την σκέψη του.
Το σημείο αυτό γίνεται ακόμα αξιολογότερο αν αναλογιστούμε ότι οι γιατροί της εποχής του Ιπποκράτη, ασκούν την ιατρική παράλληλα με κάθε λογής ψευτογιατρούς που προσπαθούν να κάνουν τον κόσμο να πιστέψει ότι οι αρρώστιες έχουν θεϊκή προέλευση.
Το έργο «Περί ερς νούσου»[13] -στο οποίο θα αναφερθούμε και  παρακάτω- είναι ένα σημαντικότατο κείμενο πολεμικής και αυτοπεποίθησης των «νέων» γιατρών.
Παράλληλα θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι με την έκφραση αυτή, ο γιατρός παραδέχεται τα όρια της πράξης του, τα οποία δεν μπορούν να υπερβούν το ανθρώπινο μέτρο. Είναι γνωστό ότι η τήρηση του μέτρου υπήρξε θεμελιώδης αξία της ελληνικής σκέψης, που η παραβίασή της οδηγεί στην ύβριν.  Προσγειωμένος και  χαρακτηριστικός είναι ένας άλλος πολύ ωραίος αφορισμός από το ίδιος έργο «Αφορισμοί» :
«κόσα φάρμακα οκ ἰῆται, σίδηρος  ἰῆται, κόσα σίδηρος οκ ἰῆται, πρ ἰῆται, κόσα πρ οκ ἰῆται, τατα χρή νομίζειν νίατα» [Αρρώστιες που δεν τις θεραπεύουν τα φάρμακα, τις θεραπεύει το μαχαίρι (νυστέρι)´ αυτές που δεν τις θεραπεύει το μαχαίρι, τις θεραπεύει η φωτιά (καυτηριασμός)´ όσες δεν τις θεραπεύει η φωτιά, πρέπει να τις θεωρούμε ανίατες[14]].

2. τν διδάξαντά με τν τέχνην
Μεγάλο μέρος του όρκου περιγράφει την σχέση του νέου γιατρού με τον δάσκαλό του και τους ομότεχνούς του [γήσασθαι….δ οδενί]. Αν και έχει υποστηριχθεί[15] ότι στο σημείο αυτό περιγράφεται η σχέση του νέου γιατρού με την επαγγελματική του συντεχνία, θα ήταν λάθος να δώσουμε προβάδισμα σε συντεχνιακά συμφέροντα και να παραβλέψουμε τον δεσμό που σκιαγραφείται. Πρόκειται για τον δεσμό του δασκάλου με τον μαθητή του που λαμβάνει όλα τα χαρακτηριστικά του δεσμού πατέρα – γιού. Περιβάλλεται με την ίδια ιερότητα και αφοσίωση, είναι δε έκδηλος   ο σεβασμός και η τιμή προς στο πρόσωπο του δασκάλου. Η σχέση δεν καταλύεται με την ολοκλήρωση της μαθητείας. Είναι μια ζώσα σχέση σε βάθος χρόνου, περιλαμβάνει ολόκληρο τον βίο του μαθητή (στο βίο μου θα τον κάνω κοινωνό), αναλαμβάνει ηθικό χρέος αλληλεγγύης στα τυχόν δεινά (απ’ τα δικά μου θα του δίνω), δημιουργεί αδελφικές σχέσεις στις οποίες δεν υπεισέρχεται χρηματική ανταμοιβή για μετάδοση της ιατρικής γνώσης, και τέλος, αναγνωρίζει την δέσμευση στο κοινό έθος των γιατρών και σε άλλον κανέναν.

Εάν ψάχναμε να βρούμε στον «ιπποκρατικό όρκο» στοιχεία πατερναλισμού που να χρωματίζουν συνολικά την ιατρική δεοντολογία της εποχής, σίγουρα το παραπάνω απόσπασμα θα ήταν μια καλή αρχή. Πριν όμως κάνουμε αυτή την άστοχη, κατά τη γνώμη μου, μεταφορά θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας : α) στην κλασική αρχαιότητα το άτομο είναι οργανικά δεμένο με την κοινότητα στην οποία ανήκει. Η αυτονομία του ατόμου, ο αυτοπροσδιορισμός, η πλήρης ανάληψη της ευθύνης της ζωής από το «ελεύθερο» υποκείμενο, είναι μια πολύ πρόσφατη και αμφιλεγόμενη νεωτερική έννοια, β) ο ιπποκρατικός  γιατρός λαμβάνει την ιατρική γνώση σε ένα ασύλληπτο για τα σύγχρονα δεδομένα (οργανωμένες πανεπιστημιακές σχολές, εργαστήρια κλπ.) ιδιαίτερο περιβάλλον, κυριολεκτικά ως μαθητευόμενος στο πλάι,  ζώντας καθημερινά και  ακολουθώντας κατά βήμα, τον δάσκαλό του, γ) ο ιπποκρατικός γιατρός, άμα τη αναλήψει των καθηκόντων του, είναι στην συντριπτική πλειοψηφία, ένας περιπλανώμενος. Μεταβαίνει από χωριό σε χωριό και από πόλη σε πόλη, προσφέροντας τις υπηρεσίες του. Αυτό τον καθιστά ευάλωτο και υποχρεωμένο να προσπαθεί να κερδίσει την εμπιστοσύνη και τον σεβασμό των ανθρώπων με τους οποίους έρχεται σε επαφή. Μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι η ανάγκη του να νιώθει ο ίδιος οργανικά δεμένος με τον δάσκαλό του και την ιατρική του κοινότητα ή την Σχολή από την οποία προέρχεται, τον εξοπλίζει με το απαραίτητο σθένος.
Η σχέση μαθητείας που συνάγεται από τον «όρκο» είναι μια σχέση αγάπης και για να θυμηθούμε τον Γκαίτε: «Γενικά, μαθαίνει κανείς μόνον απ’ εκείνον που αγαπάει»[16].

Εκτενής αναφορά στην εκπαίδευση του «ιπποκρατικού» γιατρού γίνεται, επίσης, στο έργο Νόμος. Χαρακτηριστικά αποσπάσματα:
Η ιατρική είναι από όλες τις τέχνες η πιο διακεκριμένη…. η ιατρική είναι η μόνη τέχνη για την οποία δεν έχει θεσπιστεί στις πόλεις μας καμία απολύτως τιμωρία, με αποτέλεσμα νε μένει ως μόνη τιμωρία το κακό όνομα´ αυτό όμως, έτσι κι αλλιώς, δεν πληγώνει αυτούς στους οποίους έχε πια γίνει ένα με τη ζωή τους.
Όποιος επιθυμεί να γίνει πράγματι κάτοχος μιας βαθιάς γνώσης της ιατρικής, χρειάζεται απαραιτήτως τα εξής: φυσική κλίση, κατάλληλη διδασκαλία, ευνοϊκό περιβάλλον, εκπαίδευση ήδη από την παιδική ηλικία, εργατικότητα, χρόνο….
… Αυτά είναι όσα οφείλετε να συνεισφέρετε στην ιατρική τέχνη, και όταν θα έχετε αποκτήσει πραγματική γνώση αυτής της τέχνης, τότε θα μπορείτε πια να γυρίζετε από πόλη σε πόλη και να λογαριάζεστε γιατροί όχι μόνο στο όνομα αλλά και στην πράξη….
… Η αληθινή γνώση και η απλή γνώμη είναι δύο διαφορετικά μεταξύ τους πράγματα´ το ένα γεννάει την επιστήμη, το άλλο την άγνοια.
… Τα άγια πράγματα αποκαλύπτονται σε άγιους ανθρώπους. Στους αμύητους αυτό δεν επιτρέπεται, ώσπου να μυηθούν στα μυστήρια της επιστήμης[17].
Με το παραπάνω απόσπασμα, αλλά και μέσα σε όλη την ιπποκρατική συλλογή, έχουμε την αίσθηση ότι βρισκόμαστε ενώπιον ενός ζωντανού διαλόγου μιας επιστημονικής κοινότητας εν τω γεννάσθαι. Ασφαλώς το «υποκείμενο» των αρχαίων χρόνων είναι εντελώς διαφορετικό από αυτό των νεώτερων´ όπως είναι καταφανής και η διαφορετική απεύθυνση στο «άλλο» πρόσωπο που αναγνωρίζεται ως ο ομότεχνος, ο επιστήμονας, με μια οικειότητα και συναδελφικότητα που απερίφραστα θα χαρακτηρίζαμε  αξιοζήλευτη και άγνωστη για την σύγχρονη –ιατρική και όχι μόνο –επιστημονική κοινότητα.

Ενισχυτικά, και για να αποκτήσουμε καλύτερη εικόνα των σχέσεων ανάμεσα στην νεο-δημιουργημένη επιστημονική κοινότητα των γιατρών της εποχής, στο έργο «Παραγγελίαι», διαβάζουμε ότι ο γιατρός πρέπει να μην διστάσει να ζητήσει βοήθεια από άλλο γιατρό ή ακόμα και συμβούλιο γιατρών, σε περίπτωση που αντιμετωπίζει δυσκολίες ή βρεθεί σε αμηχανία σχετικά με κάποιον άρρωστο :
…. Σε μια τέτοια περίσταση χρειάζεται να μη χάνει κανείς το κουράγιο του´ εγώ πάντως, δεν πρόκειται να δεχθώ ότι η ιατρική έχει κατακριθεί γι’ αυτό. Οι γιατροί που συναντιούνται στο συμβούλιο ποτέ να μην τσακώνονται μεταξύ τους ούτε και να περιγελούν ο ένας τον άλλον´ γιατί ποτέ – μπορώ να το βεβαιώσω με όρκο- το μυαλό ενός γιατρού δεν θα φθονούσε το μυαλό ενός άλλου γιατρού, γιατί αυτό θα έδειχνε αδυναμία´ αυτό θα το έκαναν εύκολα μάλλον όσοι έχουν σχέση με τα επαγγέλματα της αγοράς[18].

3. ἐπ’ φελείῃ…. κτς ἐὼν πάσης δικίης  κα φθορίης
Το κύριο μέρος του «Όρκου» αναφέρεται στις υποχρεώσεις του νέου γιατρού απέναντι στους ασθενείς και περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο δεσμεύεται απέναντί τους.
Οι αναφορές είναι συγκεκριμένες και αφορούν την καθημερινή πρακτική πρόκληση που είχε να αντιμετωπίσει ο γιατρός. Χαρακτηριστικό είναι ότι αποφεύγεται η γενικότητα που θα ταίριαζε περισσότερο σε ευχολόγιο. Η δέσμευση αφορά την πράξη, και μέσω της πράξης -και όχι ξεχωριστά από αυτήν- αναδεικνύεται η ηθική ευθύνη του γιατρού.
Διαβάζουμε λοιπόν για:
-         ωφέλεια και αποφυγή της βλάβης, αναφορικά με τα φάρμακα και τις συνταγές – δίαιτες που ο γιατρός θα έδινε στον ασθενή.
-         απαγόρευση της ευθανασίας ή της συμβουλής για χρήση θανατηφόρων φαρμάκων.
-         απαγόρευση της έκτρωσης.
-         απαγόρευση της εγχείρισης για λίθους (ενν. κύστης).
-         απαγόρευση των σεξουαλικών σχέσεων ανάμεσα στον γιατρό και σε όλους ανεξαιρέτως τους ασθενείς άνδρες, γυναίκες ακόμα και δούλους.
Το μέρος αυτό των δεσμεύσεων-απαγορεύσεων του όρκου έχει προβληματίσει[19] διάσημους «ιπποκρατιστές» καθώς πολλά σημεία εμφανίζονται αντιφατικά σε σχέση με την υπόλοιπη ιπποκρατική διδασκαλία. Όπως για παράδειγμα η απαγόρευση της έκτρωσης όταν σε γυναικολογικά έργα δίδονται σχετικές οδηγίες ή η απαγόρευση της χειρουργικής πράξης, καθώς οι «τομές» ήταν κάτι στο οποίο οι γιατροί της εποχής είχαν αρκετή πείρα.

Εμείς, από το μέρος αυτό του Όρκου θα ξεχωρίσουμε :
-         την δέσμευση του γιατρού στην αγαθοπραξία. Ο γιατρός ως κάτοχος μιας γνώσης ικανής να ωφελήσει ή να βλάψει τον άνθρωπο, να θεραπεύσει ή να θανατώσει, αποκτά την δύναμη να πράξει έτσι ή αλλιώς. Η επαγγελματική ηθική του είναι σαφής δέσμευση να πράττει επ’ ωφελεία και μάλιστα θα φυλάγεται μήπως λαθεύοντας προκαλέσει φθορά – βλάβη.
-         τον σεβασμό στην αξία της ανθρώπινης ζωής, αποκλείοντας την συμβολή του γιατρού σε αυτοκτονικές πράξεις. Οι πράξεις αυτοκτονίας δεν ήταν κάτι ασυνήθιστο για την εποχή, στις περιπτώσεις που ο ασθενής δεν είχε καμία ελπίδα ίασης και η ασθένειά του ήταν βασανιστική.
-         τον σεβασμό στην αγέννητη ζωή, απαγορεύοντας την έκτρωση. Οι εκτρώσεις δεν ήταν ηθικά καταδικαστέες στην αρχαία Ελλάδα και ήταν ένα μέσο ελέγχου της υπερβολικής αύξησης του πληθυσμού[20].
-         τον σεβασμό της γενετήσιας αξιοπρέπειας γυναικών, ανδρών ακόμα και δούλων.   Οι ασθενείς βρίσκονται σε  κατάσταση μειωμένου ελέγχου, πόνου και αδυναμίας και εμπιστεύονται το σώμα τους στα χέρια του ειδικού για ίαση. Το γεγονός αυτό σε καμία περίπτωση δεν  καθιστά το σώμα τους αντικείμενο εκμετάλλευσης για ιδιοτελείς και ηδονοθηρικούς σκοπούς.

Όλα τα παραπάνω συνιστούν ένα πλαίσιο δικαιωμάτων των ασθενών, που προβάλλονται απέναντι στον γιατρό.
Τα δικαιώματα αυτά, όμως έτσι όπως τα προσλαμβάνουμε μέσα από τον Όρκο, διατυπώνονται με ένα ύφος ποιοτικά διάφορο από αυτό που συναντάμε στις σύγχρονες διατυπωμένες εκδοχές των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων».
Αυτό είναι κάτι που διαπερνά όλα τα  «ιπποκρατικά έργα». Είναι ο γιατρός της πράξης ο οποίος καταγράφοντας παρατηρήσεις, εμπειρίες, συμβουλές, συνταγές και τόσα άλλα, αισθάνεσαι ότι έχει στο μυαλό του συγκεκριμένες περιπτώσεις ανθρώπων που ο ίδιος έχει αντιμετωπίσει. Η επαφή πάσχοντος ανθρώπου και γιατρού είναι άμεση. Οι περιγραφές των ασθενειών, της θέσης του σώματος που αντίκρισε ο γιατρός καθώς μπήκε στο δωμάτιο, τα λόγια που αντάλλαξε ή ακόμα και αυτά που μάντεψε, γιατί ο ασθενής ντράπηκε ή απέφυγε να πει, όλα αυτά, θαρρείς, ότι θα μπορούσαν να πάρουν ονοματεπώνυμο που να αντιστοιχεί σε υπαρκτούς ανθρώπους.

Παραθέτω εδώ ένα απόσπασμα από το ξεχωριστό (από πολλές απόψεις) έργο «Περί ερς νούσου» :
«Οι άρρωστοι που την έχουν πια μάθει, την αρρώστια τους, το καταλαβαίνουν από πριν όταν πρόκειται να τους έρθει κρίση και φεύγουν μακριά απ’ τους ανθρώπους´ αν το σπίτι του είναι κοντά, τότε στο σπίτι του´ αλλιώς σε έναν όσο γίνεται πιο έρημο τόπο, όπου ελάχιστοι άνθρωποι θα τον δουν όταν θα πέσει, και αμέσως σκεπάζει το κεφάλι του. Αυτό το κάνει από ντροπή για την πάθησή του και όχι, όπως φαντάζεται ο κόσμος, από φόβο μπροστά στο θεό που τον εξουσιάζει»[21].
Το έργο αυτό αναφέρεται στην επιληψία, μια ασθένεια που εθεωρείτο «ιερή» και τρόμαζε τους ανθρώπους. Ας προσέξουμε πώς καταγράφεται η συμπτωματολογία της ασθένειας στην ψυχή του γιατρού. Ο γιατρός, δεν είναι ένας απόμακρος παρατηρητής του φαινομένου, ο οποίος χρησιμοποιώντας «έννοιες» ως διανοητικά εργαλεία θα περιγράψει το φαινόμενο. Ο λόγος του περνάει από τον πληθυντικό της πρώτης γραμμής στον ενικό (το σπίτι του… θα τον δουν… το κεφάλι του κλπ) και μιλώντας για τον έναν είναι σε θέση να αντικρύσει τον πάσχοντα άνθρωπο και να νιώσει τα βαθύτερα συναισθήματά του, όπως την ντροπή που αισθάνεται για το κακό που τον βρίσκει άθελά του, και τον κάνει να απομονώνεται από τους άλλους.
Ο γιατρός στέκεται προσηλωμένος και αντίκρυ  σ’ ένα πρόσωπο που είναι μια ψυχοσωματική ολότητα και που έχει ανάγκη κατ’ αρχάς κατανόηση και συμπόνια από τον άλλο άνθρωπο, που πλέον καθίσταται με κάθε σημασία «πλησίον».  

Μέσα στην ιπποκρατική γραμματεία παρακολουθούμε έναν γιατρό παρόντα σχεδόν ανά πάσα στιγμή´ βάζει δροσερά επιθέματα, αλείφει, μετακινεί τα κρεβάτια, απομακρύνει δυσάρεστες οσμές, παρακολουθεί τον ύπνο, τα βλέφαρα, την μύτη, την αναπνοή, ανακατεύει βότανα, ελέγχει την θερμοκρασία του νερού, τα ρεύματα του αέρα, κι όταν πρέπει να φύγει βάζει στο πόδι του έναν μαθητή του για να είναι σίγουρος ότι θα ακολουθήσουν με ακρίβεια τις οδηγίες του.
Τι μας θυμίζει μια τέτοια παρουσία, αν όχι ένα πολύ οικείο πρόσωπο που είναι σε θέση να καταλάβει, σχεδόν από ένστικτο, το είδος και την ένταση της φροντίδας που έχουμε ανάγκη; Ο «πατερναλισμός» για τον οποίο επικρίνεται το μοντέλο αυτό της ιατρικής έχει ως πρότυπο ένα αβίαστο, φυσικό υπόδειγμα: αυτό της σχέσης ανάμεσα σε γονιό και παιδί, που έχουμε ανάγκη για να γίνουμε σωματικά και ψυχικά υγιείς άνθρωποι.

Η ασθένεια, ο πόνος, η αδυναμία, γίνονται ένας δρόμος που ο γιατρός θα βαδίσει μαζί με τον ασθενή του και αυτή η ανθρώπινη κατάσταση, ως πλησίασμα, είναι το πρώτο βήμα της θεραπείας.
Στο έργο «Παραγγελίαι» διαβάζουμε μια οξυδερκή παρατήρηση, την οποία η σύγχρονη ψυχοθεραπευτική εμπειρία, απερίφραστα θα επιβεβαίωνε :
……Μερικοί ασθενείς, μολονότι έχουν συνείδηση σε τι επικίνδυνο σημείο βρίσκεται η αρρώστιά τους, λόγω της ευχαρίστησης που τους προκαλεί η καλοσύνη του γιατρού τους, παρουσιάζουν βελτίωση της υγείας τους[22].

Έτσι, με μια τέτοια βαθιά και όχι επιφανειακή, ηθική κατανόηση, μπόρεσε η ιατρική σε συνθήκες πρωτόγονες για τα σημερινά μέτρα, να απαλύνει τον πόνο, να καθησυχάσει την αγωνία του θανάτου, να ξεπεράσει την άγνοια. Με δύο λόγια, να διαφυλάξει τις αξίες μαζί με την πρόοδο της γνώσης, ως μια αδιάσπαστη ενότητα.

Στο έργο «Παραγγελίαι» δίνεται η σειρά των πραγμάτων, όπως αυτή πρέπει να είναι:
ν  παρ φιλανθρωπίη, πάρεστι καί φιλοτεχνίη[23]»
 [όπου υπάρχει αγάπη για τον άνθρωπο υπάρχει και αγάπη για την επιστήμη]

4. …σιγήσομαι, ἄῤῥητα....
Έχω την βεβαιότητα ότι και μόνο γι’ αυτή την αποστροφή ο «Όρκος» θα μπορούσε να κατέχει μια λαμπρή θέση μέσα στην   παράδοση της αρχαιοελληνικής γραμματείας.
Θεματοποιείται, για πρώτη φορά ως επαγγελματική δέσμευση,  η εχεμύθεια. Έκτοτε, η εχεμύθεια είναι ένα κεντρικό προαπαιτούμενο για κάθε ιατρική πράξη.
Ο γιατρός ορκίζεται ότι θα σιωπήσει για οτιδήποτε δει ή ακούσει, όχι μόνο ασκώντας το επάγγελμά του αλλά και πέρα απ’ αυτό.

Η σχέση εμπιστοσύνης που απαιτείται να οικοδομηθεί ανάμεσα στον γιατρό και στον ασθενή είναι μια σχέση εγγύτητας και θαλπωρής. Ο ασθενής πρέπει να αφεθεί με βεβαιότητα στα χέρια του γιατρού, να μην υπάρχει κάτι που να στέκει ως εμπόδιο ή απειλή και γι’ αυτό είναι απαραίτητη η σιωπή για ό,τι του εκμυστηρευτούν ή ό,τι ο γιατρός δει ή ακούσει να συμβαίνει.

Εκτός όμως από αυτή την χρηστική λειτουργία της εχεμύθειας, έχουμε και μια μετατόπιση, αυτού που ονόμαζαν οι αρχαίοι έλληνες ἄῤῥητο, και είχε να κάνει με τα θρησκευτικά μυστήρια[24] .
Θα πρέπει να δεχθούμε ότι για τους ανθρώπους της εποχής εκείνης, η δέσμευση της σιγής ήταν άμεση αναφορά στην ιερότητα και ήταν επιφορτισμένη με  την μέγιστη σοβαρότητα.
Στον γιατρό, κατά κάποιο τρόπο, επιτρέπεται να εισβάλλει στο προσωπικό και οικογενειακό χώρο του ασθενή, και αυτή η άδεια εισβολής  περιποιεί τιμή στο πρόσωπό του, για την οποία πρέπει να φανεί αντάξιος.

Διαβάζουμε στο έργο «Περί ητρο»
… και φυσικά οι σχέσεις  αρρώστων – γιατρού είναι σχέσεις πολύ στενές : οι άρρωστοι αποθέτουν τον εαυτό τους στα χέρια των γιατρών κι αυτοί έρχονται κάθε στιγμή σε επαφή με γυναίκες, με κορίτσια, με πράγματα μεγάλης αξίας´ είναι επομένως ανάγκη απέναντι σε όλα αυτά ο γιατρός να δείχνει αυτοκυριαρχία[25]….

5. γνς δ κα σίως…
Από το κεντρικό μέρος του Όρκου, άφησα τελευταία στον σχολιασμό μου, αυτή την πρόταση, παρ’ ότι βρίσκεται ακριβώς στην μέση και είναι η μόνη θετική πρόταση –προηγούνται τρείς αρνητικές, και έπονται ισάριθμες επίσης  αρνητικές.
Από την μέχρι τώρα παρουσίαση των κεντρικών σημείων των υποχρεώσεων και δικαιωμάτων που απορρέουν από τον όρκο, έχουμε αποκτήσει μια εικόνα για την ηθική σχέση που αναπτυσσόταν ανάμεσα στον ιατρό και τον ασθενή.
Πώς όμως αυτή η σχέση επιδρούσε στον ίδιο τον γιατρό; Είχε επίδραση ή μήπως τον άφηνε ηθικά ανεπηρέαστο, κρατώντας σαφώς διαχωρισμένη την επαγγελματική του ευσυνειδησία από την προσωπική του ηθική;

Ο όρκος δίνει απάντηση στην ερώτησή μας αυτή, τοποθετώντας την, όχι τυχαία, κατά τη γνώμη μου, στο κέντρο του. Από το σημείο αυτό, όπου ο γιατρός μιλάει για τον εαυτό του και την ζωή του, ξεκινάνε ένθεν και ένθεν οι απαγορεύσεις και οι δεσμεύσεις.
Ο ιπποκρατικός γιατρός δεν είναι ιερέας´ δεν κρατάει δηλαδή για τον εαυτό του μια προνομιακή και ασύγγνωστη σχέση με το θείο, που θα του επέβαλε μια ζωή αγνότητας και οσιότητας.
Η  σχέση του με το θείο γίνεται στο επίπεδο του λόγου´ γνωρίζοντας τον άνθρωπο και τα προβλήματά του, την ζωή και τον θάνατο, τον πόνο και την φροντίδα, μέσα από την τέχνη του, ο ίδιος και η ζωή του προσεγγίζουν το θεϊκό στοιχείο.
Από αυτήν την εγγύτητα προέρχεται η αγνότητα και η οσιότητα.
Ο βίος του δεν είναι κάτι ξεχωριστό από την τέχνη του. Η σύνδεση που γίνεται στη πρόταση είναι παρατακτική:  βίον τν μν κα τέχνην τν μήν .
Στο βαθμό που διατηρεί την ζωή του –ως φαινόμενο σύνθετο που δεν εξαντλείται στην εκπαίδευση, την επαγγελματική επάρκεια ή την διανοητική του ικανότητα – αγνή, θα είναι σε θέση να υπηρετεί την τέχνη του. Και όσο υπηρετεί την τέχνη του τόσο η ζωή του θα εξαγνίζεται και θα οσιώνεται.
Δεν μπορούμε παρά να θαυμάσουμε την τέλεια ισορροπία και αρμονία που το κείμενο απαιτεί από τον γιατρό.
Δεν θα διστάζαμε να υποστηρίξουμε ότι ο «Όρκος» αξιώνει από τον ορκιζόμενο γιατρό μια φιλοσοφική υπέρβαση και θέαση, τόσο του εαυτού του όσο και της ζωής του και της θέσης του ανάμεσα στους ανθρώπους, και όλα αυτά αρμονικά δεμένα μέσα από την παροχή υπηρεσιών φροντίδας και περίθαλψης στον πάσχοντα συνάνθρωπο.

Όμως η κατάκτηση της αγνότητας και της οσιότητας από τον γιατρό, δεν είναι κάτι που γίνεται εύκολα ή αυτόματα. Είναι ένας δρόμος που θα συναντήσει όλα εκείνα τα εμπόδια-προβλήματα με τα οποία κάθε άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος´ όπως η επιθυμία του να αρέσει στους άλλους, η φλυαρία, η φιλαργυρία, η ασθενής μνήμη, το κύρος, η κομπορρημοσύνη και τόσα άλλα. Τα έργα της  ιπποκρατικής συλλογής «Περί εσχημοσύνης», «Περί ητρο», «Παραγγελίαι»,  κ.άλ. δίνουν αναλυτικές και σαφείς οδηγίες για όλα αυτά που θα πρέπει να έχει υπόψη του και να προσέχει ο γιατρός. 
Στο «Περί εσχημοσύνης»:
… έχε επίσης στο νου σου τη μετρημένη συμπεριφορά, το ντύσιμο, το σοβαρό ύφος, τη βραχυλογία, την ηρεμία, τη συμπεριφορά δίπλα στο κρεβάτι του αρρώστου, τη φροντίδα, τις απαντήσεις στις παρατηρήσεις του αρρώστου, την αυτοσυγκράτηση στη φασαρία, τον τρόπο επίπληξης για τους θορύβους, την προθυμία για τις ιατρικές περιποιήσεις[26]….
Στο «Περί ητρο»:
            ένας γιατρός πρέπει : … να είναι εύσαρκος, όσο του το επιτρέπει η         φύση του και σε καλή σωματική κατάσταση…
…..το δεύτερο είναι η υποχρέωσή του να είναι καθαρός στην εμφάνισή του, τα ρούχα του να είναι καθωσπρέπει και τα αρώματα που χρησιμοποιεί να είναι ευχάριστα και καθόλου ενοχλητικά για τους άλλους… Όσο για τα θέματα που σχετίζονται με την ψυχή, ο σώφρων άνθρωπος πρέπει να δίνει ιδιαίτερη σημασία στα εξής: να ζει μια απόλυτα τακτική ζωή[27]
Τέλος, στο «Παραγγελίαι» γίνονται σαφείς αναφορές για τη στάση του γιατρού στο φλέγον θέμα των χρημάτων,  που λαμβάνει ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες του :
…αν αρχίσεις να μιλάς για την αμοιβή σου από την πρώτη κιόλας στιγμή, θα κάνεις τον άρρωστο να σκεφτεί ή ότι θα τον αφήσεις και θα φύγεις αν δεν υπάρξει συμφωνία ή ότι θα αδιαφορήσεις και δεν θα του ορίσεις καμία άμεση θεραπευτική αγωγή. Δεν χρειάζεται λοιπόν να ασχολείσαι με τον καθορισμό της αμοιβής σου´ ο ίδιος θεωρώ ότι μια τέτοιου είδους αδημονία κάνει κακό στον άρρωστο, ιδίως σ’ αυτόν που πάσχει από οξεία αρρώστια: η ταχύτητα στην εξέλιξη της αρρώστιας, παρακινεί τον «καλώς ιητρεύοντα» να μην ασχολείται τόσο με το προσωπικό του όφελος όσο με τη φήμη και την υπόληψή του. Καλύτερα να έχεις να μεμφθείς ανθρώπους που έσωσες παρά να προσπαθείς να κερδίσεις χρήματα από ανθρώπους που κινδυνεύουν να πεθάνουν…
…. Για όνομα του θεού, ποιος γιατρός άξιος αυτού του ονόματος θα ασκούσε το ιατρικό του έργο με τόση σκληρότητα ώστε να μην εξετάζει, αμέσως από την αρχή, κάθε αρρώστια, να μην προτείνει ό,τι θα ήταν χρήσιμο για θεραπεία, να μην κάνει το παν για την θεραπεία του αρρώστου του και να μην παραβλέπει την αμοιβή του, ανεξάρτητα από την επιθυμία που τον οδήγησε στη μάθηση;
…. Σε προτρέπω να μη δείχνεις μεγάλη ασπλαχνία αλλά να λαμβάνεις υπόψη σου τον πλούτο ή τα περιουσιακά μέσα που διαθέτει ο ασθενής σου…. κι αν παρουσιαστεί η ευκαιρία να προσφέρεις βοήθεια σ’ έναν ξένο ή σ’ έναν άπορο, σ’ αυτούς κυρίως τους ανθρώπους να προσφέρεις την βοήθειά σου.[28]
           
Οι συμβουλές που δίδονται αποσκοπούν στην καλλιέργεια της εγκράτειας και της σωφροσύνης, που συνιστούν το ιδιαίτερο ήθος της    απολλώνιας ηθικής. Ο Απόλλωνας, γιατρός – θεός συμβολίζει το καθάριο, το διάφανο φως´  η αγνότητα και η οσιότητα που θέλει για τον εαυτό του ο ιπποκρατικός γιατρός, συμβολίζουν στον μέγιστο βαθμό τους,  τον «απολλώνιο γιατρό», που ο έλληνας γιατρός θα θέσει ως πρότυπο, παράδειγμα προς μίμηση.  

6….. κα βίου κα τέχνης δοξαζομέν παρ πσιν νθρώποις
Ο Όρκος τελειώνει διατυπώνοντας την βαθύτερη προσδοκία του ορκιζόμενου γιατρού. Εάν φανεί άξιος των δεσμεύσεων που ανέλαβε, τότε θα πρέπει να δικαιούται την τιμή και την δόξα από τους ανθρώπους. Αυτή είναι η βαθύτερη ηθική ανταμοιβή που περιμένει και για την απόκτηση της οποίας, έχει διαλέξει τον δύσκολο δρόμο. Ο ενάρετος άνθρωπος που ζούσε βίο με μέτρο και αποφεύγοντας την αδικία και τις φαύλες ηδονές, ήταν διακεκριμένος και άξιος τιμής από τους άλλους ανθρώπους (οικείους και συμπολίτες του).
Για τον έλληνα γιατρό, που η τέχνη του είναι συνυφασμένη με τον βίο του, η προσδοκώμενη τιμή θα έρθει μέσα από την τήρηση της επαγγελματικής του ηθικής.

Στην αρχαιοελληνική παράδοση, δεν υπήρχε μεταθανάτια προσδοκία. Ο υπαρκτός κόσμος ήταν το θέατρο στο οποίο ο άνθρωπος αναμετριόταν με τις αξίες και τα πάθη του, με την υπαρξιακή του αγωνία και με την τραγικότητα των ορίων του. Ο άνθρωπος  λάμβανε για τις πράξεις του την ανταμοιβή που του άξιζε σε τούτο τον κόσμο και όχι σ’ ένα επέκεινα[29]. Στο βασίλειο των σκιών, δεν υπήρχε, ανταμοιβή ούτε τιμωρία, παρά μόνο η ανυπαρξία.
Μια τέτοια ρεαλιστική θεώρηση της ζωής και του θανάτου, δημιούργησε έναν πολιτισμό της τραγικότητας και της αισιοδοξίας, της επιστήμης και της φιλοσοφίας, της τέχνης και της πολιτικής,  ανέδειξε την ανθρώπινη ζωή σε ύψιστη αξία και παράλληλα εγκαθίδρυσε μια γόνιμη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο ιδιωτικό και στο δημόσιο.

 Ο Όρκος στο σύγχρονο πλαίσιο του βιο-ηθικού προβληματισμού   

Το μικρό σε έκταση  κείμενο του Όρκου διασώθηκε μέσα στους αιώνες, διαβάζεται ακόμα, αναλύεται, και,  παρά τις τεράστιες κοινωνικές, πολιτισμικές και άλλες διαφορές, από εκείνη την εποχή, βρίσκουμε διατυπωμένα για πρώτη  φορά τα ηθικά πλαίσια, μέσα στα οποία κινείται η σύγχρονη προβληματική της Ηθικής πράξης γενικότερα και της  Βιοηθικής ειδικότερα.

            Η σύγχρονη Βιοηθική έχει υιοθετήσει τέσσερις βασικές αρχές:
1η) Της ωφελιμότητας και μη βλάβης (το άτομο όχι μόνο να μην βλάπτεται αλλά να ωφελείται από την ιατρική πράξη).
2η) Της δικαιοσύνης (κάθε άτομο δικαιούται αυτό που του ανήκει και πρέπει να του αποδοθεί).
3η) Της ισοτιμίας (όλοι οι άνθρωποι πρέπει να έχουν ίδια μεταχείριση ) και
4η ) Της αυτονομίας (το άτομο καθίσταται υπεύθυνο και λαμβάνει τις αποφάσεις που το αφορούν).
Στον Όρκο βρίσκουμε διατυπωμένες, όπως ελπίζω να έγινε φανερό από την ανάλυση των βασικών ηθικών σημείων του, τις τρεις πρώτες αρχές (της ωφελιμότητας, της δικαιοσύνης, της ισοτιμίας) και διατύπωσα μια κρίση περί της αρχής της αυτονομίας, που για την αρχαία σκέψη ήταν κάτι ξένο.

Ήρθε όμως η στιγμή να θέσουμε το ερώτημα: Ως τι είδους κείμενο πρέπει να διαβάσουμε σήμερα τον Όρκο; Επίσης, μπορεί η ιπποκρατική ιατρική, μέσα από τα συγγράμματά της, να χαρακτηριστεί επιστημονική;

Υπάρχει η τάση, η επαφή μας με τα αρχαία κείμενα να σφραγίζεται από την ιστορική απόσταση. Αυτό είναι, ως ένα βαθμό, αντικειμενικό, γιατί πράγματι οι αιώνες που μας χωρίζουν μετριούνται πια σε εκατοντάδες. Όμως αυτό εύκολα μας οδηγεί σε ένα βασικό λάθος που χαρακτηρίζει τη νεοελληνική μας σκέψη: όταν φτάσουμε στα κείμενα και στους προβληματισμούς που έθεσαν ή στις αξίες που προσέγγισαν, με ικανοποίηση διαπιστώνουμε ότι, όντως, για πρώτη φορά στην παγκόσμια σκέψη τέθηκαν, τόσο καθαρά και τόσο βαθιά, θεμελιώδη ερωτήματα. Αυτή η ικανοποίηση που λαμβάνουμε, για την «πρώτη αυτή φορά» και η συνειδητοποίηση της απόστασης που μας χωρίζει από αυτήν,  είναι αρκετές για να σταματήσουν κάθε προσπάθεια να διαβάσουμε στο σήμερα τα κείμενα αυτά, να τα κάνουμε ζωντανά, ομιλούντα. Τα απολιθώνουμε και τα χρησιμοποιούμε ούτε λίγο ούτε πολύ, στην καλύτερη περίπτωση ως ιστορικά μνημεία και στην χειρότερη ως άλλοθι.

Έχω την γνώμη όμως ότι η μεγάλη αξία του Όρκου δεν έγκειται στην διατύπωση των 3 αρχών.  Το να διαπιστώσουμε πόθεν οι 3 ηθικές αρχές της σύγχρονης ιατρικής είναι, βέβαια, ένα κέρδος, αλλά καθίσταται ένα μηδαμινό κέρδος, αν σταθούμε σ’ αυτό, απλώς για να τροφοδοτήσουμε άλλη μια φορά την αρχαιοελληνική ωραιοπάθειά μας.

Επίσης, τα κείμενα της ιπποκρατικής συλλογής δεν τα διαβάζουμε σήμερα για την επιστημονική τους επάρκεια, καθώς πολλές από τις βασικές τους παραδοχές έχουν αποδειχθεί λανθασμένες (π.χ. οι τύποι του φλέγματος, οι 4 χυμοί στο ανθρώπινο σώμα κλπ. ). Επομένως με αυστηρά επιστημονικά κριτήρια η ιπποκρατική ιατρική δεν είναι «επιστημονική[30]».  

Μιλώντας για την ιπποκρατική ιατρική, συνήθως, την μνημονεύουμε ως μια ολιστική ιατρική, εννοώντας ότι αντιμετωπίζει τον άνθρωπο σαν μια αδιάσπαστη ενότητα ψυχής και σώματος και σε σχέση με το περιβάλλον στο οποίο ζει, την τροφή του, τις συνθήκες διαβίωσής του  κλπ.
Αυτή όμως η αντιμετώπιση δεν βγάζει την ιπποκρατική παρακαταθήκη από το φυσιοκρατικό της πλαίσιο. Απλά μας διδάσκει ότι ο άνθρωπος πρέπει να αντιμετωπίζεται στην συνθετότητά του.
Πού θα αναζητήσουμε λοιπόν την αξία των κειμένων αυτών;

Το ότι για μας σήμερα τα κείμενα αυτά δεν είναι επιστημονικά δεν αναιρεί το γεγονός ότι για τους ανθρώπους της εποχής εκείνης ήταν όντως επιστημονικά. Μάλιστα θα λέγαμε ότι ήταν τα μόνα επιστημονικά κείμενα που διέθεταν και αφορούσαν τις ασθένειες, τα τραύματα κλπ.
Παρουσιάζουν λοιπόν καταγραφή της επιστημονικής γνώσης  της εποχής εκείνης.  Μάλιστα αυτό που τα χαρακτηρίζει είναι η προσήλωσή τους στην συγκεκριμένη περίπτωση με την οποία βρίσκονται σε διαρκή αναφορά και εμπλοκή. Θα έλεγα ότι είναι τόσο συγκεκριμένα, εξειδικευμένα και περιπτωσιολογικά που θα τα ονομάζαμε εγχειρίδια.
Πώς λοιπόν κατορθώνουν από το μεμονωμένο περιστατικό, από την συμβουλή προς τον γιατρό, από την υπόδειξη ενός χειρισμού να μεταπηδήσουν σε άλλη κατηγορία και να μας πείσουν για την μεγάλη τους ηθική αξία και σε τι ακριβώς συνίσταται αυτή;

Στην ελληνική σκέψη αυτό που κυριαρχεί είναι ο Λόγος, ως το ενοποιητικό εκείνο στοιχείο της πραγματικότητας, υπό το φως του οποίου κάθε τι που αφορά την ζωή των ανθρώπων βρίσκει θέση και νόημα. Η επιστημονική σκέψη της εποχής δεν δημιουργεί ένα δικό της ξεχωριστό πεδίο, στο οποίο απαλλαγμένη από τα βάρη της καθ’ έκαστον περίπτωσης, θα μπορέσει να περιγράψει το «αντικειμενικό». Η «αντικειμενικότητα» όσο και το «υποκείμενο» διατηρούνται θεμελιωδώς σε μια σχέση διαλεκτική, μια σχέση έντασης από την οποία μπόρεσαν να προκύψουν τόσο τα μεγάλα επιστημονικά και πολιτιστικά επιτεύγματα όσο και να αναδυθεί ένας πρωτόγνωρος ανθρωπισμός της ανεκτικότητας.

Ο έλληνας γιατρός διατηρεί σε αδιάσπαστη ενότητα τον βίον τν μν κα τέχνην τν μήν, δεν μπορεί να συλλάβει τον εαυτό του ως ένα διασπασμένο υποκείμενο, το οποίο θα κρατά για τον εαυτό του το «δικαίωμα» να διαβιεί διαφορετικά από ό,τι επαγγέλλεται. [Δικαίωμα, που στα νεώτερα χρόνια παρασιτεί πάνω στην έννοια της ελευθερίας του ατόμου].
Η διάσπαση για τον έλληνα γιατρό, καθώς και για την ελληνική σκέψη γενικότερα, ήταν πηγή φαυλότητας και κακών. Το Αγαθό, όπως μας δίδαξε ο μεγάλος Πλάτων είναι Εν, Όλον. Στον βαθμό που ο επιστήμονας της εποχής, τείνει προς αυτό, θα πετυχαίνει το ποθητό «γνς δ κα σίως».  

Υπό αυτό το πρίσμα, τα έργα της ιπποκρατικής συλλογής, είναι βαθιά ηθικά και επιστημολογικά έργα. Ο επιστήμονας της εποχής εκείνης, αλλά και κάθε φωτισμένος άνθρωπος σε όλες τις εποχές, έχει φτάσει σε μια θεμελιώδη αλήθεια : μπροστά στα ηθικά προβλήματα, στα μεγάλα διλήμματα, στις μεγάλες προκλήσεις του ανθρώπινου βίου είμαστε πάντα και ουσιαστικά μόνοι μας, ελεύθεροι να αποφασίσουμε να πράξουμε έτσι ή αλλιώς. Ενώ όμως η ηθική πράξη λαμβάνει τα περιεχόμενά της από τον καθ’ έκαστον εξ ημών, ταυτόχρονα κάθε απόφασή μας,  κάθε εμπλοκή μας, η άσκηση της επιστήμης, η κάθε δραστηριότητά μας δεν μπορεί παρά να γίνεται υπό το φως του Λόγου, για τον οποίο δεν υπάρχουν ιδιωτικές, σκοτεινές ή αμφιλεγόμενες περιοχές. Σ΄αυτή την καθολική σφαίρα το αληθές δεν απέχει από το επιστημονικό και η Ηθική ως η λογική σύζευξη της θεωρίας και της πράξης, εμφανίζεται δημόσια και κρίνεται.    

Για να κλείσω, την αρχική μου διατύπωση περί του όρκου ως δημόσιου λόγου, δηλωτικού και αποβλεπτικού, θα προσθέσω, ως κατακλείδα ότι : Ο «ιπποκρατικός όρκος» είναι σαφώς δημόσιος αφού  δίδεται ενώπιον άλλων –της κοινότητας- είναι επίσης δηλωτικός του μέσου που θα χρησιμοποιηθεί -στην συγκεκριμένη περίπτωση η άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος -  και είναι αποβλεπτικός προς το Αγαθό που συνέχει, νοηματοδοτεί και εξαγνίζει την ανθρώπινη ζωή.


Συμπεράσματα

Συχνά, στη σύγχρονη συζήτηση των τεράστιων βιοηθικών προβλημάτων που εγείρονται, τίθεται ως κεκτημένο των κοινωνιών μας η «αυτονομία». Αυτή η έννοια όμως αυτονομίας που έχουμε υιοθετήσει και υπερασπιζόμαστε, δεν μπορεί παρά να έχει διττό χαρακτήρα: όσο αυτόνομος είναι ένας ασθενής να αποφασίσει αυτά που τον αφορούν, τόσο αυτόνομος είναι και ο γιατρός και ο κάθε επιστήμονας, να κρατηθεί μακριά από τον άρρωστο, μέσα στην καθαρότητα των επιστημολογικών του εννοιών.  Και όμως αυτό που πραγματικά αυτονομείται δεν είναι ούτε ο ασθενής ούτε ο γιατρός του´ ούτε ο ασθενής ούτε το περιβάλλον των οικείων του´ ούτε ο γιατρός ούτε η επιστήμη του´ αυτοί όσο και αν επιθυμούν ή πείθονται γι’ αυτό θα βρίσκονται πάντα σε εμπλοκή, σε σχέση, βιώνοντας την ιδιαίτερη αυτή κατάσταση για την οποία έκανα λόγο στην αρχή της παρούσας εργασίας.
Μάλιστα η ιδιαίτερη αυτή κατάσταση, ως τάχα μη υπάρχουσα αν και υπαρκτή, θα σπρώχνεται στο περιθώριο, σε μια περιοχή ασύνειδη και εκτός ελέγχου, όπου πλέον θα δύναται να κυριαρχείται -ακριβώς γιατί δεν βρίσκεται υπό το φως του Λόγου, επαρκώς επεξηγημένη, επειδή παραμένει εν πολλοίς άγνωστη-  από διάφορες ανορθολογικότητες, όπως είναι:  η υπερ-υγεία, η αιώνια νεότητα, η τέλεια ομορφιά κλπ. και επιπλέον αυτών να αξιοποιείται από τις δυνάμεις της αγοράς, της εξουσίας κλπ.
Επιπλέον, η μεγάλη στρατιά των ανώνυμων γιατρών και ειδικών της υγείας,  που βρίσκονται καθημερινά στο πλευρό ανθρώπων που έχουν ανάγκη τις γνώσεις και τις υπηρεσίες τους, βρίσκονται αντιμέτωποι με ένα σύστημα δαιδαλώδες, γραφειοκρατικό και απάνθρωπο και παρ’ότι υφίσταται μια εξειδικευμένη νομολογία με εκατοντάδες άρθρα και παραγράφους, οι ίδιοι είναι απροστάτευτοι, καταβάλλοντας τεράστια προσπάθεια για να μην εξαντλήσουν και τα τελευταία αποθέματα ανθρωπιάς και κατανόησης που τους ώθησαν σ’ αυτή τη σπουδαία επιστήμη και στο επάγγελμά τους.

Τι λοιπόν αυτονομείται;
Αυτό που αυτονομείται είναι ασφαλώς οι «έννοιες» που χρησιμοποιεί η επιστήμη για να περιγράψει τα αντικείμενά της. Όταν όμως οι έννοιες αυτονομηθούν, αδειάζουν[31] από ηθικά περιεχόμενα, παύουν να βλέπουν τον άνθρωπο μέσα στην ιδιαιτερότητα και την αλληλεπίδρασή του. Στο σημείο αυτό ο Λόγος διασπάται, και στη θέση του Όλου του ανθρώπινου λόγου έχουμε μια στείρα επιστημονική γνώση που επειδή ακριβώς είναι «τέλεια», «ορθολογική», απαλλαγμένη από τις υποκειμενικές ατέλειες, δύναται να γίνεται δυναστευτική για τον άνθρωπο και εν τέλει ανήθικη.
Είναι η «ορθολογικότητα» της επιστήμης αυτή που πλέον απειλεί την ελευθερία του ανθρώπου. Μέσα όμως σ’ αυτή την ορθολογικότητα φωλιάζει ο μεγαλύτερος ανορθολογισμός, όπως έχουμε την ευκαιρία να διαπιστώνουμε συνεχώς, ακριβώς γιατί το σύγχρονο παράδειγμα της επιστήμης δεν είναι σύμφωνο με τον Λόγο. Δεν είναι στην υπηρεσία της ελευθερίας του ανθρώπου η επιστήμη που του υπόσχεται ότι μπορεί να τον κάνει «θεό», ουσιαστικά κρύβοντάς του τις αλήθειες του βίου του, ούτε είναι απελευθερωτική της ανθρώπινης διάνοιας η επιστήμη εκείνη που δεν βοηθάει τον άνθρωπο να αντικρύσει τις πραγματικές  προκλήσεις και τους φόβους του, αλλά τον παραμυθεί με το νέο «υπερ-άνθρωπο» ή σωριάζοντας στα πόδια του ένα πλήθος από «ανακαλύψεις», διευκολύνσεις, βελτιώσεις και το σύνολο του υλικού καταναλωτικού πολιτισμού.


Εάν μέλημά μας είναι να βρούμε «θεραπείες» των σύγχρονων κοινωνικών και επιστημολογικών παθολογιών δεν θα πρέπει να ικανοποιηθούμε ρίχνοντας εύκολο ανάθεμα στο ψεύτισμα των αξιών και κοιτάζοντας με νοσταλγία το παρελθόν.
Θα πρέπει να εντοπίσουμε τις παθολογίες για τις οποίες μιλάμε, να βρούμε τις ρίζες τους, όσο βαθιές κι αν είναι, και θέτοντας τον δάκτυλον επί των τύπων των ήλων να οδηγηθούμε σε αναγκαίες αποτιμήσεις, αλλά και βαθιές τομές των αντιλήψεών μας περί προόδου και εξέλιξης.

Η Βιο-ηθική σαν αναστοχαστική κριτική της ανθρώπινης γνώσης και πράξης, θα πρέπει να θέσει εκ νέου την ηθική συζήτηση περί του ανθρώπινου βίου, όχι στο περιθώριο υπομνηματισμών νομοθετικών ρυθμίσεων ή διακρατικών συμφωνιών, αλλά στο κέντρο κάθε προβληματισμού.
Και επιτέλους, η Φιλοσοφία,  ας μην ακολουθεί κατά πόδας την επιστήμη του καιρού μας, αρκούμενη και εξαντλούμενη σε υποθετικά νοητικά πειράματα, σε ευφάνταστα σενάρια και γλωσσοαναλυτικές προσεγγίσεις, αλλά ας παίξει τον πρωταρχικό της ρόλο, και ας ρωτήσει: «Στο επίπεδο του νοήματος, που μας ενδιαφέρει : Τι εννοείτε ή τι εννοείται;»

Τ έ λ ο ς











Βιβλιογραφία :

  Δημ. Λυπουρλής, Ιπποκρατική ιατρική, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1983    

  Δημ. Λυπουρλής, Ιπποκράτης, ιατρική δεοντολογία, νοσολογία, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 2001

  Δημ. Λυπουρλής, Ιατρική στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2008  

  Ιωαν. Θεοδωρακόπουλος, Πλάτωνος Φαίδρος,  Αθήνα, 1971

  Μαξ Χορκχάϊμερ, Η έκλειψη του Λόγου, εκδ. Κριτική, Αθήνα 1987

  Μario Veggeti, Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας,   Εκδ. Τραυλός, Αθήνα 2003.  


άρθρα – δημοσιεύσεις :

   Χλ. Μπάλλα, Εμπειρία και Τέχνη στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη : Το παράδειγμα της ιατρικής, περ. ΑΝΑΔΡΟΜΕΣ, τευχ. 1, καλοκαίρι 05

                  Στ. Τσινόρεμα, Η Βιοηθική και η σύγχρονη ηθική της πράξης. Η ηθική           στην εποχή της βιοτεχνολογίας, περ. ΔΕΥΚΑΛΙΩΝ, τευχ.24/2, εκδ. Στιγμή,      Αθήνα, Δεκέμβριος 2006.

              Μυρτώ Δραγώνα – Μονάχου,  Διαλέξεις Φιλοσοφίας, Από τον όρκο του         Ιπποκράτη στην ιατρική ηθική και την βιοηθική, Ακαδημία Αθηνών,          ΚΕΕΦ, 2012  .

              Μυρτώ Δραγώνα – Μονάχου, Ο όρκος του «Ιπποκράτη» και ο Πυθαγόρειος τρόπος του βίου

  Ιστοσελίδα : Πανεπιστήμιου Κρήτης, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ – ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ  




[1] Περισσότερη έμφαση στο θέμα δόθηκε μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι κυβερνήσεις και οι πολίτες έδωσαν ιδιαίτερο βάρος στον τομέα των ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Όμως μόλις το 1973 γίνεται το πρώτο σημαντικό βήμα, κατ' αρχήν στις Η.Π.Α , όπου κάτω από την έντονη πίεση των κινημάτων για τα δικαιώματα των ασθενών, η Αμερικανική Νοσοκομειακή Ένωση ψηφίζει τον "Κώδικα Δικαιωμάτων του Ασθενούς" και ακολουθεί η Ευρώπη με πρώτη τη Γαλλία το 1974 με το ''Χάρτη των Δικαιωμάτων και Υποχρεώσεων των Ασθενών''.
Την ίδια χρονιά (1974), η Νοσοκομειακή Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων ψηφίζει τον ''Ευρωπαϊκό χάρτη για τα δικαιώματα των Ασθενών''.
Η χώρα μας το 1992 διατυπώνει σε Νόμο ( 2071/ άρθρο 47) "τα Δικαιώματα του Νοσοκομειακού Ασθενούς" και είναι τυπικά η πρώτη χώρα στην Ευρώπη που ψήφισε τέτοια διάταξη σε Νόμο.
βλ. Ιστοσελίδα : Πανεπιστήμιου Κρήτης, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ – ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ   «ΣΧΕΣΗ ΓΙΑΤΡΟΥ – ΑΣΘΕΝΗ»/ «ΙΑΤΡΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ»/«ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΑΣΘΕΝΟΥΣ» Λιόνης Χρήστος / Κοντέλη Ευδοκία.



[2] βλ. Στ. Τσινόρεμα, Η Βιοηθική και η σύγχρονη ηθική της πράξης. Η ηθική στη εποχή της βιοτεχνολογίας, περ. ΔΕΥΚΑΛΙΩΝ, τευχ.24/2, εκδ. Στιγμή, Αθήνα, Δεκέμβριος 2006 σελ. 218-221.
[3] βλ. Δημ. Λυπουρλής, Ιπποκρατική ιατρική, Προσωκρατικοί φιλόσοφοι και ιατρική, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1983, σελ. 29-54 & Μario Veggeti,, Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, Κεφ. 3 Φύση, επιστήμη και πόλη: η ιωνική σκέψη του 6ου και 5ου αι. π.Χ., Εκδ. Τραυλός, Αθήνα 2003. σελ. 41-72
[4] βλ. Χλ. Μπάλλα, Εμπειρία και Τέχνη στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη : Το παράδειγμα της ιατρικής, περ. ΑΝΑΔΡΟΜΕΣ, τευχ. 1, καλοκαίρι 05, σελ. 48-53
[5] Για μια αναλυτική περιδιάβαση των διαχρονικών αναγνώσεων της ιπποκρατικής γραμματείας, βλ. Δημ. Λυπουρλής, Ιπποκρατική Ιατρική, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1983, σελ. 55-76.
[6] «Ο Ιπποκράτης έζησε πιθανόν ανάμεσα στο 460 και στο 370 π.Χ. Για την ζωή του Ιπποκράτη γνωρίζουμε πολύ λίγα πράγματα : ότι ήταν ο ιθύνων νους της ιατρικής σχολής της Κω, της πιο προηγμένης του 5ου αι. ότι δίδαξε ιατρική στην Αθήνα και ότι κατά τον 4ο αι. είχε την φήμη του σπουδαιότερου Έλληνα γιατρού. Αν και μικρόσωμος, είχε το προσωνύμιο «Μέγας», τα έργα του γνώριζαν ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης και ο Θουκυδίδης, οι οποίοι κάνουν συχνές αναφορές.. Πέθανε σε περιοχή κοντά στην Λάρισα σε βαθιά γεράματα. Οι βιβλιοθηκάριοι του Μουσείου της Αλεξάνδρειας συγκέντρωσαν υπό το όνομά του όλα τα έργα ιατρικής του 5ου και 6ου αι. δημιουργώντας έτσι τη λεγόμενη «Ιπποκράτειο Συλλογή».
βλ. Μario Veggeti,, Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, Κεφ. 3 Φύση, επιστήμη και πόλη: η ιωνική σκέψη του 6ου και 5ου αι. π.Χ., Εκδ. Τραυλός, Αθήνα 2003. σελ. 65
[7] «Η «Ιπποκράτειος Συλλογή» περιλαμβάνει περίπου 70 πραγματείες και αποτελεί τη μεγαλύτερη συλλογή επιστημονικών κειμένων της αρχαιότητας που έχει σωθεί. Στη συλλογή αυτή περιέχονται έργα που προέρχονται από όλες τις ελληνικές σχολές ιατρικής´ κανένα απ’ αυτά δεν μπορεί να αποδοθεί με βεβαιότητα στον Ιπποκράτη. Εκείνα τα έργα που είναι πλησιέστερα προς τη σχολή της Κω και επομένως στην ιπποκράτεια σκέψη είναι τα : Περί αρχαίης ιητρικής, Περί ιερής νούσου, Περί αέρων, υδάτων, τόπων, Προγνωστικόν, Επιδημίαι και μια ομάδα έργων περί χειρουργικής. Το επίπεδο της μεθοδολογικής προσέγγισης όλων τους είναι πολύ υψηλό. Επίσης, το πνεύμα του είναι ξεκάθαρα ορθολογικό´ η πολεμική κατά των μαγικο-θρησκευτικών προκαταλήψεων και της αγυρτείας των γιατρών που δεν διέθεταν ασφαλείς επιστημονικές βάσεις είναι πανταχού παρούσα. Στον ιατρικό τομέα, τα σημαντικότερα επιτεύγματα εντοπίζονται στο πεδίο της χειρουργικής και στην κατανόηση της σχέσης που υπάρχει μεταξύ του οργανισμού, της διατροφής και του περιβάλλοντος στο οποίο ζει κανείς. Στο θεραπευτικό πεδίο, οι ιπποκρατικοί προτιμούν να καταφεύγουν, πριν την χορήγηση φαρμάκων, σε αγωγές δίαιτας, δηλαδή σε μεθοδική και συνολική θεραπεία του ασθενούντος οργανισμού, η οποία περιλαμβάνει κατάλληλη διατροφή, λουτρά, σωματικές ασκήσεις κ.λπ.»
βλ ο.π.. Μario Veggeti,,  σελ. 65 & Μυρτώ Δραγώνα – Μονάχου,  Διαλέξεις Φιλοσοφίας, Από τον όρκο του Ιπποκράτη στην ιατρική ηθική και την βιοηθική, Ακαδημία Αθηνών, ΚΕΕΦ, 2012 σσ 191-211.
[8] Οι τίτλοι που αποτελούν την ιπποκρατική συλλογή : Περί αγμών, Περί αδένων, Περί αέρων, υδάτων, τόπων, Περί αιμορροϊδων, Περί ανατομής, Περί άρθρων εμβολής, Περί αρχαίης ιητρικής, Αφορισμοί, Περί αφόρων, Περί γονής, Περί γυναικείης φύσιος, Περί γυναικείων Ι-ΙΙ, Περί διαίτης Ι-IV, Περί διαίτης οξέων, Περί διαίτης υγιεινής, Περί εβδομάδων, Περί εγκατατομής εμβρύου, Περί ελκών, Περί των εντός παθών, Επιδημίαι I-VII, Περί επικυήσιος, Περί επταμήνου, Περί ευσχημοσύνης, Περί ιερής νούσου, Περί ιητρού, Περί καρδίης, Κατ’ ιητρείον, Περί των εν κεφαλή τρωμάτων, Περί κρισίμων, Περί κρισίων, Κωακαί προγνώσεις, Μοχλικόν, Νόμος, Περί νούσων I-IV, Περί οδοντοφυίης, Περί οκταμήνου, Όρκος, Περί οστέων φύσιος, Περί όψιος, Περί παθών, Παραγγελίαι, Περί παρθενίων, Προγνωστικόν, Προρρητικόν Ι, Προρρητικόν ΙΙ, Περί σαρκών, Περί συρίγγων, Περί τέχνης, Περί τόπων των κατ’ άνθρωπον, Περί τροφής, Περί φύσιος ανθρώπου, Περί φύσιος παιδίου, Περί φυσών, Περί χρήσιος υγρών, Περί χυμών.
Βλ. Δημ. Λυπουρλής, Ιατρική στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2008, σελ. 163
[9] Για να καταλάβουμε την τομή που επέφερε η ιπποκρατική αντίληψη στις θεραπευτικές συνήθειες που ακολουθούσαν επί αιώνες οι άνθρωποι και ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες με θρησκευτικές αντιλήψεις, αναφέρουμε τα όσα ο Παυσανίας (Βοιωτικά παρ. 39) μας παραθέτει για τα συμβαίνοντα στο άντρο ενός χθόνιου δαίμονα του Τροφώνιου, ο οποίος εθεωρείτο ότι είχε ιαματικές ικανότητες. Εκεί πληροφορούμαστε για την εγκοίμηση, τη νηστεία, τις θυσίες που έπρεπε να προσφέρει ο ασθενής σε περίπου 10 θεούς, την σπλαχνομαντεία , το τελετουργικό που περιλάμβανε λουτρό, αλοιφή με λάδι, πόση του νερού της λησμονιάς, πόση του νερού της θύμησης, την «ες βόθρον» κατάβαση, το «κάθισμα της θύμησης» και πλείστα άλλα.
Βλ. Δημ. Λυπουρλής, Ιατρική στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2008, σελ. 49
[10] βλ. Μυρτώ Δραγώνα – Μονάχου, Ο όρκος του «Ιπποκράτη» και ο Πυθαγόρειος τρόπος του βίου
[11] Βλ. Για την μετάφραση, Δημ. Λυπουρλής, Ιατρική στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2008, σελ. 227
[12] ό.π. Δημ. Λυπουρλής, σελ. 199.
[13] ό.π. Δημ. Λυπουρλής, σελ. 179
[14] ό.π. Δημ. Λυπουρλής σελ. 200
[15] βλ. Δημ. Λυπουρλής, Ιπποκράτης, ιατρική δεοντολογία, νοσολογία, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 2001, σελ. 56-57
[16] βλ. Ιων. Θεοδωρακόπουλος, Πλάτωνος Φαίδρος,  Αθήνα, 1971, Εισαγωγή, σελ. 141
[17] βλ. Δημ. Λυπουρλής, Ιπποκράτης, ιατρική δεοντολογία, νοσολογία, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 2001, και αρχαίο κείμενο σελ. 97-101.
[18] ό.π. σελ. 149
[19] Για μια πιο αναλυτική καταγραφή των προβλημάτων αυτών βλ. Δημ. Λυπουρλής, Ιπποκρατική ιατρική, εκδ. Παρατηρητής , Θεσσαλονίκη, 1983  σελ.79-86.
[20]  Σχόλια σχετικά με την αυτοκτονία και την έκτρωση βλ. Δημ. Λυπουρλής, Ιπποκρατική ιατρική, εκδ. Παρατηρητής , Θεσσαλονίκη, 1983  σελ 99-101 
[21] βλ. Δημ. Λυπουρλής, Ιατρική στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Επίκεντρο, σελ. 175-176
[22]  βλ. Δημ. Λυπουρλής, Ιπποκράτης, ιατρική δεοντολογία, νοσολογία, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 2001,   σελ. 147

[23] βλ. Δημ. Λυπουρλής, Ιπποκράτης, ιατρική δεοντολογία, νοσολογία, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 2001, σελ. 144
[24] Οι Πυθαγόρειοι εφάρμοζαν την σιωπή ως αρετή του καθημερινού τους βίου.
[25] βλ. Δημ. Λυπουρλής, Ιπποκράτης, ιατρική δεοντολογία, νοσολογία, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 2001, σελ. 79 
[26] ό.π. σελ. 121
[27] .ό.π.  σελ. 77
[28] βλ. Δημ. Λυπουρλής, Ιπποκράτης, ιατρική δεοντολογία, νοσολογία, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 2001, σελ. 143-145

[29] Στη δύση της κλασικής αρχαιότητας, ο Πλάτωνας θα εισάγει την μετά θάνατον ανταμοιβή. Περίφημος ο μύθος του Ηρός, στον διάλογο «Πρωταγόρας»,  όπου παρουσιάζεται ο τύρανος Αρίδαιος, να βασανίζεται, συρόμενος «επί ασπαλάθων», τιμωρούμενος για τις αποτρόπαιες πράξεις που έκανε όσο ζούσε.
[30] Το ερώτημα περί της επιστημονικής επάρκειας της ιπποκρατικής ιατρικής απασχόλησε πολλούς μελετητές. Ο διακεκριμένος γάλλος ιπποκρατιστής Robert Joly λέει : «δεν είναι αρκετό μια ιατρική να έχει σπάσει τους δεσμούς της με τη μαγεία και τη θρησκεία για να χαρακτηρισθεί υποχρεωτικά και μόνο γι’ αυτό επιστημονική´ μια τέτοια ιατρική είναι βέβαια ορθολογιστική, ανάμεσα όμως στον ορθολογισμό και την επιστήμη μπορεί ακόμη να υπάρχει άβυσσος».
βλ. Δ. Λυπουρλής, Ιπποκρατική ιατρική, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1983, σελ. 74
[31] Αναθυμόμαστε, το σπουδαίο στίχο  του Γ. Σεφέρη με τον ιδιαίτερο τρόπο που διαθέτει η ποιητική γλώσσα,   έχει μιλήσει-με άλλη ευκαιρία, ίσως- γι’ αυτό το κενό περιεχομένου πράγμα που είναι ικανό να σταθεί σαν ίνδαλμα:  για ένα πουκάμισο, αδειανό, για μιαν Ελένη…   

Σχόλια

Δημοφιλείς αναρτήσεις από αυτό το ιστολόγιο

_Mπέρτολτ. Μπρεχτ: η Εβραία

Η "Εβραία" είναι ο τελευταίος μονόλογος από το σπονδυλωτό έργο του Bertolt Brecht "τρόμος και αθλιότητα του Τρίτου Ράιχ. Το έργο αυτό του Μπρεχτ αποτελείται απο 24 σκηνές-μονόπρακτα, που έγραψε ο Μπρεχτ εξόριστος μεταξύ 1935 και 1939 και περιγράφουν την τρομοκρατία και την άγρια φύση του ναζιστικού καθεστώτος. Η ελληνική μετάφραση αυτού του έργου του Brecht είναι του Μάριου Πλωρίτη και κυκλοφορεί σε βιβλίο από τις εκδόσεις Μωραίτης. Στο κείμενο αποτυπώνεται η εσωτερική ένταση του ατόμου που παίρνει μια απόφαση ενώ βρίσκεται στο χείλος της απελπισίας. Μέσα από την ανάγνωση του έργου στρέφουμε την προσοχή στα εκατοντάδες πρόσωπα της καθημερινότητας, τα οποία, δίνοντας έναν οριακό αγώνα επιβίωσης, αναδύονται ως σύγχρονοι/ες ήρωες και ηρωίδες του Brecht . Το ηχητικό ντοκουμέντο που δημοσιεύουμε παρακάτω είναι από την παράσταση που ανέβηκε το 1978 μαζί με άλλα πέντε μονόπρακτα διαφόρων άλλων συγγραφέων, από το Θίασο Λαμπέτη. Αν και το συγκεκριμένο ντοκουμέντο έχει ανέβ

_Κ.Π. Καβάφης : πρόσθεσις

Aν ευτυχής ή δυστυχής είμαι δεν εξετάζω. Πλην ένα πράγμα με χαράν στον νου μου πάντα βάζω — που στην μεγάλη πρόσθεσι (την πρόσθεσί των που μισώ) που έχει τόσους αριθμούς, δεν είμ’ εγώ εκεί απ’ τες πολλές μονάδες μια. Μες στ’ ολικό ποσό δεν αριθμήθηκα. Κι αυτή η χαρά μ’ αρκεί. (Από τα Κρυμμένα Ποιήματα 1877;-1923, Ίκαρος 1993) Σχόλιο :  Δεν θέλω να κάνω ανάλυση... ένα σχόλιο μόνο.. Υπήρξαν και υπάρχουν -ευτυχώς- πολύ αξιότεροι εμού αναλυτές, που έσκυψαν με γνώση και συγκίνηση πάνω στο έργο που μας άφησε ο μεγάλος Αλεξανδρινός. Πριν, όμως, μπω στα ενδότερα, λέω να κάτσω λίγο απ' έξω, να θαυμάσω το οικοδόμημα. Γενικά, καλό είναι να το κάνουμε αυτό. Μια πρώτη καταγραφή, μια εξωτερική εποπτεία, καθώς η μορφή περι-γράφει το περιεχόμενο και το περιεχόμενο χύνεται μέσα στη μορφή του, μας είναι πάντα χρήσιμη για να συνδεθούμε και να μείνουμε εντός του ποιήματος. Ας είναι... διάφορες σκέψεις...ή οδοί για την σκέψη, γενικώς... Αυτό λοιπόν το ποίημα του Κ.Π.Καβά

_αν αυτή είναι η πολιτική

 Δεν θα το επιδιώξω, αλλά θα εκμεταλλευτώ αυτή τη καταπληκτική συγκυρία : ώρα απογευματινή, μάθημα σε σπίτι, σε κεντρική πλατεία, σε κεντρικό χωριό, από κάτω τα καφενεία και είχα εντοπίσει καθώς πήγαινα ασυνήθιστες κινήσεις, μια αναταραχή και μια κυρία, άγνωστη σε μένα,  με χρώμα μαλλιών σε ώριμη μελιτζάνα να περιφέρεται μαζί με μια φίλη της που δεν είχε τίποτε το αξιοσημείωτο. Εγώ πρόσεξα την μελιτζανί.  Το μάθημα κυλούσε ανάμεσα σε απογοητεύσεις και προσπάθειες, οι ήχοι  της πλατείας γνωστοί και γι αυτό ανήκουστοι  έφταναν αλλά και δεν έφταναν σ'αυτιά μου, ίσως αν πρόσεχα έξω να έφταναν, αλλά εγώ πρόσεχα μέσα.  Οι ήχοι αλλάζουν. Ξέρω την αλλαγή των μικροφωνικών στις μικρές πλατείες των χωριών.  Τέλος μαθήματος. Η προεκλογική συγκέντρωση στα μισά. Έμεινα να ακούσω κι εγώ. Παράγγειλα όπως κάνω πάντα μια τσικουδιά και τι ανανέωση προσώπων, κινήσεων, χρωμάτων. Ίδιες ιδέες ή καλύτερα καμία ιδέα... χωρίς ιδέες. Το απόγευμα όμως δεν έχασε σε τίποτα την ομορφιά του Απρίλη του.  Το κόμμα,